Το µέλλον της εργασίας και οι εναλλακτικές προοπτικές: Μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας

Απόσπασμα από:

Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Κώστας Φωτάκης

Καθηγητής Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης & τ. Πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας - ΙΤΕ Αναπληρωτής Υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ

Αλέξανδρος Σελίµης

 Δρ. Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης Ειδικός Επιστημονικός Συνεργάτης Τομέας Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ

Το µεγαλύτερο µέρος της διεθνούς αλλά και της (περιορισµένης) εγχώριας βιβλιογραφίας διατείνεται πως µε τις κατάλληλες προϋποθέσεις (επάρκεια ειδικευµένου εργατικού δυναµικού και µετασχηµατισµός του επιχειρηµατικού προτύπου), η αύξηση της παραγωγικότητας και η κοινωνική ευηµερία είναι εξασφαλισµένες. Οι προβλέψεις, άµεσες και µεσοπρόθεσµες, είναι εντυπωσιακές όσον αφορά τις δυνατότητες που διανοίγονται για την ανθρωπότητα. Η εικόνα που φιλοτεχνείται θυµίζει τη φιλόδοξη θεωρία του Kuznets (1955), σύµφωνα µε την οποία οι εισοδηµατικές ανισότητες πράγµατι θα µειώνονται αυτόµατα στις προηγµένες φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης, όποιες κι αν είναι οι ακολουθούµενες πολιτικές ή τα χαρακτηριστικά κάθε χώρας, ώσπου να σταθεροποιηθούν σε ένα ανεκτό επίπεδο. Πρόκειται για µια θεωρία που απευθυνόταν σε έναν κόσµο ενθουσιασµένο µε την «Ένδοξη Τριακονταετία» (1945 – 1975): Αρκεί να έχουµε υποµονή, να περιµένουµε λίγο, και η ανάπτυξη θα είναι προς όφελος όλων («Growth is a rising tide that lifts all boats»). Μόνο που το λίγο, στην περίπτωση της 4ΒΕ, µπορεί να διαρκέσει αρκετές γενιές …

Με βάση πρόσφατα δεδοµένα, το διαδεδοµένο νεοφιλελεύθερο επιχείρηµα πως η ευηµερία των επιχειρήσεων είναι ευθέως ανάλογη µε τη δηµιουργία θέσεων εργασίας και την ευηµερία της κοινωνίας ως συνόλου, αποδυναµώνεται. Ήδη προβλέπεται ότι στα επόµενα πέντε χρόνια θα χαθούν πάνω από πέντε εκατοµµύρια θέσεις εργασίας στις δεκαπέντε πιο αναπτυγµένες και ανερχόµενες οικονοµίες του κόσµου. Οι µεγαλύτερες επιπτώσεις αναµένονται στα επαγγέλµατα που απαιτούν λιγότερη εξειδίκευση: στις οργανωτικές δουλειές γραφείου, στην παραγωγή, τις κατασκευές και την εξόρυξη .

Επιπλέον, πρόσφατη έκθεση της Bank of America προβλέπει αύξηση στην αυτοµατοποίηση της παραγωγής µέσω ροµπότ, σε παγκόσµια κλίµακα, από 10% το 2015 σε 45% το 2025.

Παράλληλα, εκτιµά ότι η χρήση ροµπότ µε αυξηµένη νοηµοσύνη θα µπορούσε να αυξήσει την παραγωγικότητα κατά 30% σε πολλούς τοµείς της βιοµηχανίας, ενώ θα µείωνε το εργατικό κόστος παραγωγής κατά 18-33% µέχρι το 2020 . Στο πρόσφατο World Government Summit ο ιδρυτής της Tesla Elon Musk δήλωσε ότι «θα υπάρχουν όλο και λιγότερες δουλειές που τα ροµπότ δεν θα κάνουν καλύτερα [από τους ανθρώπους]», καθώς και ότι οι εργαζόµενοι θα πρέπει να αυξήσουν τις δεξιότητές τους µέσω «µιας συγχώνευσης της βιολογικής και της µηχανικής νοηµοσύνης» . Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι θα πρέπει να γίνουν  ανταγωνιστικότεροι από τα ροµπότ, καθώς το επερχόµενο κύµα αυτοµατοποίησης θα κοστίσει µακροπρόθεσµα πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας, όχι µόνο χαµηλής αλλά και υψηλής εξειδίκευσης στον τριτογενή τοµέα .

Στη σχετική βιβλιογραφία η παράµετρος αυτή, στην καλύτερη περίπτωση, υποτιµάται. Ωστόσο, το πρόβληµα της επίτασης των ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισµού αναγνωρίζεται και από «σταυροφόρους» της νέας µορφής βιοµηχανικής παραγωγής όπως ο Bill Gates, που έχει προτείνει τη φορολόγηση των ροµπότ για τη χρηµατοδότηση ενός βασικού εγγυηµένου εισοδήµατος για όλους , ενώ επιχειρηµατίες εταιριών αιχµής κάνουν λόγο για ένα Παγκόσµιο  Βασικό Εισόδηµα (Universal Basic Income – UBI) για όσους θα εξωθούνται στην ανεργία. Η βάση µιας τέτοιας πρότασης µοιάζει απολύτως λογική, αν λάβουµε υπόψη µας ότι «τα ροµπότ δεν αγοράζουν αγαθά και υπηρεσίες» .

Στη διάρκεια των προηγούµενων βιοµηχανικών επαναστάσεων υπήρξε πράγµατι µια τεράστια οικονοµική µετατόπιση, που δηµιούργησε νέες οικονοµικές ευκαιρίες και οδήγησε στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου µέσα από κοινωνικούς αγώνες. Στη λεγόµενη 4ΒΕ υπάρχει, εντούτοις, κάτι θεµελιωδώς διαφορετικό: η ανάπτυξη της τεχνητής νοηµοσύνης και της ροµποτικής µπορεί µακροπρόθεσµα να καταστήσει «παρωχηµένους» το ίδιο το ανθρώπινο είδος, καθώς η αξία της ανθρώπινης εργασίας καθορίζεται ήδη από το κόστος της  ισοδύναµης ευφυΐας των µηχανών .  

Η κεντρική αντίφαση των αισιόδοξων και µάλλον επιπόλαιων –αν όχι υποβολιµαίων– προγνώσεων που υιοθετούνται από µέρος της οικονοµικής και πολιτικής ελίτ σχετίζεται µε το πλαίσιο κερδοφορίας που αναµένεται και των νέων µορφών εκµετάλλευσης που αναδύονται:

Από τη µια πλευρά, επισηµαίνεται ότι η αυτοµατοποίηση θα σηµάνει περισσότερο ελεύθερο

χρόνο για όλους. Από την άλλη, υπογραµµίζεται ότι η αυτοµατοποίηση µπορεί αφενός να βελτιώσει την ανθρώπινη ζωή, αφετέρου όµως να µεγιστοποιήσει την ανθρώπινη δυστυχία.

Αυτή η λιγότερο προβεβληµένη βιβλιογραφία αναφέρεται σε πιθανές εκδοχές ενός «εναλλακτικού µέλλοντος», κινούµενου ανάµεσα στην ουτοπία και τη δυστοπία, που αντανακλούν την ταλάντευση µεταξύ χειραφέτησης και υποταγής. Σε όλα αυτά τις εκδοχές του µέλλοντος η αυτοµατοποίηση παραµένει η σταθερά, ενώ µεταβάλλεται το πολιτικό και

οικολογικό πλαίσιο: Το ποιος κατέχει τα ροµπότ ή το πώς η κλιµατική αλλαγή επηρεάζει τους

πόρους από τους οποίους εξαρτάται η τεχνολογία. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Frase ,  «την ηµέρα που θα φτάσουν τα ροµπότ και η αυτοµατοποίηση, οι καπιταλιστικές ταξικές σχέσεις και η καταρρέουσα βιόσφαιρα θα είναι ακόµα µαζί µας». Με άλλα λόγια, η οικοδόµηση του µέλλοντος που θέλουµε είναι εντέλει ζήτηµα πολιτικής και όχι τεχνολογίας.

Συνοπτικά, οι εναλλακτικές επιλογές απέναντι στην κυρίαρχη πρόβλεψη για ένα µέλλον αυξηµένης παραγωγικότητας που θα οδηγεί αυτοµάτως στην κοινωνική ευηµερία είναι οι εξής:

(α) Ο «κοµµουνισµός», µια λέξη που αποκαθίσταται στην αρχική της έννοια ως το ειδυλλιακό µέλλον που µας περιµένει µετά από µακρά περίοδο κοινωνικού και τεχνολογικού µετασχηµατισµού. Μια κοµµουνιστική κοινωνία είναι τόσο παραγωγική και τόσο ισότιµη, ώστε να µη χρειάζεται κανένας να εργάζεται για να επιβιώσει, εκπληρώνοντας την αρχή (Prinzip) του Μαρξ «από τον καθένα σύµφωνα µε τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα µε τις ανάγκες του». Αυτό το ιδεώδες θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί εάν υπήρχαν απεριόριστες πηγές καθαρής ενέργειας για τη λειτουργία των ροµπότ.

(β) Το µέλλον «των προσόδων» (rentism). Σε ένα τέτοιο µέλλον υπάρχει αφθονία, αλλά οι τεχνικές παραγωγής αφθονίας µονοπωλούνται από µια µικρή ελίτ. Το µονοπώλιο αυτό διατηρείται µέσω του ελέγχου όχι µόνο των ροµπότ αλλά και των δεδοµένων (data) λειτουργίας τους. Αν διαθέτουµε, για παράδειγµα, ένα πολύ εξελιγµένο ροµπότ, θα πρέπει να του δώσουµε και το κατάλληλο λογισµικό για να εκτελέσει τις εντολές µας. Το λογισµικό αυτό µπορεί να προστατεύεται µε πνευµατικά δικαιώµατα ως πνευµατική ιδιοκτησία, έτσι ώστε κάθε φορά που το χρησιµοποιούµε να πρέπει να καταβάλλουµε ορισµένο τέλος. Αυτό σηµαίνει ότι θα έχουµε ανάγκη από δουλειά, µόνο που δεν θα υπάρχουν αρκετές θέσεις εργασίας, καθώς όλη η κοινωνικά ωφέλιµη εργασία θα γίνεται από µηχανές. Θέσεις εργασίας θα είναι διαθέσιµες για λίγους τυχερούς που θα γράφουν το λογισµικό, για νοµικούς που θα το προστατεύουν από παραβίαση των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας ή µέλη των σωµάτων ασφαλείας που θα επιτηρούν το µεγάλο αριθµό των απελπισµένων που θα είναι πολύ φτωχοί για να το πληρώσουν. Κυρίως όµως το «µέλλον των προσόδων» θα είναι επιρρεπές στην υποαπασχόληση και τη στασιµότητα, καθώς η οικονοµία απαιτεί καταναλωτές, και οι µάζες των ανέργων δεν θα µπορούν να καταναλώσουν.

Τα παραπάνω ενδεχόµενα διατηρούν ωστόσο έναν πυρήνα ουτοπίας, καθώς προϋποθέτουν µια µορφή άφθονης καθαρής ενέργειας. Τι θα συµβεί όµως αν αυτή η θαυµατουργή πηγή ενέργειας δεν φτάσει ποτέ; Τι γίνεται αν δεν υπάρξει διαφυγή από την οικολογική φρίκη της κλιµατικής αλλαγής ;

(γ) Ο «σοσιαλισµός», όπου θα υπάρχει ασφαλώς αυτοµατοποίηση, όχι όµως και ενέργεια χωρίς εκποµπή άνθρακα. Αυτό σηµαίνει ότι θα χρειαστεί µια µαζική εκστρατεία για τη ριζική

αναθεώρηση του µοντέλου κατανάλωσης και την προσαρµογή των υποδοµών και του τοπίου. Ο Frase καταθέτει ορισµένες νηφάλιες προτάσεις για τον τρόπο µε τον οποίο θα µπορούσε να οργανωθεί µε δίκαιο και αποτελεσµατικό τρόπο µια τέτοια επιχείρηση µέσω µηχανισµών όπως  το καθολικό βασικό εισόδηµα, σε συνδυασµό µε τον προγραµµατισµό της αγοράς.

(δ) Ο «εξολοθρευτισµός» (exterminism) είναι η πλέον τροµακτική εκδοχή εναλλακτικού µέλλοντος, ένας νεο-φεουδαρχικός εφιάλτης: Οι πλούσιοι θα διαβιούν σε ισχυρά οχυρωµένους θύλακες, όπου τα ροµπότ θα κάνουν όλη τη δουλειά, και ο υπόλοιπος πληθυσµός θα ζει παγιδευµένος σε έναν ταχέως θερµαινόµενο πλανήτη. Όπως επισηµαίνει ο Frase, «ο µεγάλος κίνδυνος της αυτοµατοποίησης της παραγωγής σε µια ιεραρχικά διαρθρωµένη κοινωνία στην οποία οι πόροι σπανίζουν είναι ότι καθιστά τη µεγάλη µάζα των

ανθρώπων περιττή για την κυβερνώσα ελίτ».

Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί ο προβληµατισµός δύο διακεκριµένων εκπροσώπων της επιστήµης και της πολιτικής, που σχετίζεται µε µία επιµέρους πτυχή της 4ης ΒΕ, την τεχνολογία της τεχνητής νοηµοσύνης: «Η ανάπτυξη πλήρους τεχνητής νοηµοσύνης θα µπορούσε να σηµάνει το τέλος της ανθρώπινης φυλής», υποστηρίζει ο Stephen Hawking . Ενώ ο Henry Kissinger  ξαφνιάζει σε πρόσφατο άρθρο του , επισηµαίνοντας ότι βρισκόµαστε εν µέσω µιας ριζοσπαστικής τεχνολογικής επανάστασης, «τις συνέπειες της οποίας έχουµε έως τώρα αποτύχει να αντιµετωπίσουµε και η κορύφωση της οποίας µπορεί να είναι ένας κόσµος εξαρτώµενος από µηχανές, που θα βασίζονται στα δεδοµένα και στους αλγόριθµους, ο οποίος δεν θα κυβερνάται πλέον από ηθικούς ή φιλοσοφικούς κανόνες [...] Τι θα γίνει η ανθρώπινη  συνείδηση αν η ερµηνευτική της δύναµη υπερκερασθεί από την τεχνητή νοηµοσύνη, και οι κοινωνίες δεν είναι πλέον σε θέση να ερµηνεύουν τον κόσµο γύρω τους;». Κατά τον Kissinger, η µελέτη των επιπτώσεων της τεχνητής νοηµοσύνης πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για κάθε κράτος, που καλείται να συστήσει µια επιτροπή ειδικών σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο, καθώς, όπως επισηµαίνει: «Ένα πράγµα είναι βέβαιο: Αν δεν ξεκινήσουµε αυτή την προσπάθεια σύντοµα, δεν θα αργήσουµε να ανακαλύψουµε ότι ξεκινήσαµε υπερβολικά αργά».