Ο ρόλος της Ελλάδας στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση

Απόσπασμα από:

Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Κώστας Φωτάκης 

Καθηγητής Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης & τ. Πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας - ΙΤΕ Αναπληρωτής Υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ 

Αλέξανδρος Σελίµης

 Δρ. Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης Ειδικός Επιστημονικός Συνεργάτης Τομέας Έρευνας και Καινοτομίας, ΥΠΠΕΘ

ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΕΔΩ

4.Ο ρόλος της Ελλάδας στην 4ΒΕ

Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται η αφετηριακή θέση της Ελλάδας ενόψει της 4ΒΕ και σκιαγραφούνται δράσεις και πρωτοβουλίες πολιτικής που προτείνεται να αναληφθούν για την προσαρµογή της χώρας στις νέες συνθήκες στο πλαίσιο της συνολικότερης αναπτυξιακής στρατηγικής.

4.1.Πού βρισκόµαστε

Η ελληνική κοινωνία εξέρχεται από µια πολυετή κρίση που υπήρξε, µεταξύ άλλων, αποτέλεσµα της έλλειψης σαφούς αναπτυξιακού προσανατολισµού, σε συνδυασµό µε την αποβιοµηχάνιση, την επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων και τις έντονες περιφερειακές ανισορροπίες. Το πρόβληµα της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονοµίας επιδεινώθηκε από την κυριαρχία ενός στρεβλού µοντέλου.

Σήµερα, µετά την εφαρµογή ενός εκτεταµένου προγράµµατος δηµοσιονοµικών και διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων, η Ελλάδα είναι η 20ή οικονοµία της Ευρώπης και η 53^η παγκοσµίως, µε προβλεπόµενο ρυθµό αύξησης του πραγµατικού ΑΕΠ 2% για το 2018 και  µε τη συµβολή των τοµέων της βιοµηχανίας και της µεταποίησης στη διαµόρφωση του ΑΕΠ να αντιστοιχεί στο 16,33% και 9,87% αντίστοιχα για το 2016 .

Η χώρα εξακολουθεί ωστόσο να υπολείπεται των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών σε ό,τι αφορά την πρόοδο της ψηφιοποίησης: Σύµφωνα µε τον Δείκτη Ψηφιακής Οικονοµίας και Κοινωνίας (Digital Economy & Society Index – DESI) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 27η θέση στο σύνολο των 28 κρατών-µελών της ΕΕ (2018) . Παρά τα 88 υψηλά ποσοστά διείσδυσης της ευρυζωνικότητας, υστερεί σε σχέση µε τους Ευρωπαίους εταίρους της στην κάλυψη και την ταχύτητα των σταθερών υποδοµών της. Στη σχετική έκθεση  διαπιστώνεται ότι οι Έλληνες είναι ενεργοί χρήστες των διαδικτυακών υπηρεσιών, ενώ οι εταιρείες χρησιµοποιούν τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης στα ίδια επίπεδα µε τον µέσο όρο της ΕΕ.

Ωστόσο, η ένταξη πιο εξελιγµένων τεχνολογιών και ο τοµέας των ψηφιακών δηµόσιων υπηρεσιών και των ψηφιακών δεξιοτήτων παραµένουν σε χαµηλά επίπεδα: Ο αριθµός των ατόµων που διαθέτουν τουλάχιστον ένα βασικό επίπεδο ψηφιακών δεξιοτήτων παραµένει πολύ κάτω του µέσου όρου της ΕΕ, και η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει το χαµηλότερο ποσοστό (1,4%) ειδικών Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην ΕΕ (3,7%). Από την άλλη, ο αντίστοιχος δείκτης για τον αριθµό πτυχιούχων θετικών επιστηµών, τεχνολογίας, µηχανικής και µαθηµατικών (STEM) ανά 1.000 άτοµα ηλικίας 20-29 ετών (16,2) είναι εγγύτερα στον µέσο όρο της ΕΕ (19,1), φέρνοντας τη χώρα στη 18η θέση. Οι δείκτες αυτοί µαρτυρούν την «αποψίλωση» του επιστηµονικού ανθρώπινου δυναµικού λόγω του brain drain, δεδοµένου ότι η Ελλάδα κατατάσσεται στην 6η θέση µεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ ως προς  το ποσοστό αποφοίτων STEM (26%) .

Συµπερασµατικά, το συγκριτικό πλεονέκτηµα της Ελλάδας ενόψει της 4ΒΕ είναι οι άνθρωποι, το υψηλής ειδίκευσης ανθρώπινο δυναµικό που διαθέτει η χώρα, οι νέοι επιστήµονες και ερευνητές. Αυτό αποδεικνύεται και από τον µεγάλο αριθµό δηµοσιεύσεων και την επιτυχή διεκδίκηση ευρωπαϊκών ανταγωνιστικών προγραµµάτων από το ερευνητικό και ακαδηµαϊκό προσωπικό της χώρας . Αυτό το ανθρώπινο δυναµικό κατατάσσει την Ελλάδα στη 15η θέση µεταξύ των 28 κρατών-µελών της ΕΕ όσον αφορά την απασχόληση ερευνητών και προσωπικού Έρευνας και Ανάπτυξης , καθιστώντας τη ισότιµο εταίρο στη σύγχρονη παραγωγή γνώσης, µαζί µε χώρες που παραδοσιακά έχουν πολύ πιο αναπτυγµένα συστήµατα έρευνας και τεχνολογίας.

Το «ισχυρό χαρτί» της χώρας για τη µετάβαση στην Οικονοµία της Γνώσης αποτελούν οι κάτοχοι διδακτορικού τίτλου σπουδών: Το 2015 αναγορεύθηκαν 1.810 νέοι διδάκτορες από

ελληνικά ΑΕΙ, αριθµός που συµπίπτει µε τον µέσο όρο της περιόδου 2005-2015 και ποσοστιαία ξεπερνά τον ευρωπαϊκό µέσο όρο . Οι περισσότερες διδακτορικές διατριβές εκπονούνται στην Ιατρική και τις Επιστήµες Υγείας (31,6%), ενώ ακολουθούν οι Φυσικές (24,3%) και οι Κοινωνικές Επιστήµες (23,0%), οι Επιστήµες Μηχανικού και Τεχνολογίας (17,7%), οι Ανθρωπιστικές (12,9%) και οι Γεωργικές Επιστήµες (4,3%). Η κατανοµή αυτή περιγράφει µε τρόπο γλαφυρό τις δεξιότητες του ανθρώπινου δυναµικού που διαθέτει η χώρα για τη διαµόρφωση του ρόλου της στις συνθήκες που της 4ΒΕ.

Όσον αφορά τις ελληνικές επιχειρήσεις, µε ταχείς ρυθµούς αυξάνεται το ποσοστό των καινοτόµων επιχειρήσεων, που άγγιξε το 57,7% την περίοδο 2014-2016, σηµειώνοντας

άνοδο της τάξης των 6,7% σε σχέση µε την προηγούµενη τριετία σε 11.000 επιχειρήσεις που απασχολούν περισσότερους από δέκα εργαζοµένους. Η ποσοστιαία αυτή αύξηση συνδέεται µάλιστα µε καίρια ποιοτικά χαρακτηριστικά, αφού σχετίζεται κυρίως µε την καινοτοµία σε προϊόντα και διαδικασίες, που εµπεριέχει υψηλή προστιθέµενη αξία και προέρχεται σε µεγάλο βαθµό από τη γνώση που προκύπτει από την επιστηµονική έρευνα.

Προσβλέποντας στις ευνοϊκότερες οικονοµικές προοπτικές που διαγράφονται, ο επιχειρηµατικός κόσµος φαίνεται να επενδύει πλέον µε µεγαλύτερη εµπιστοσύνη στην Καινοτοµία. Συγκεκριµένα, σύµφωνα µε στοιχεία του ΕΚΕΤΕ, το 2016 οι επενδύσεις για καινοτοµικές δραστηριότητες των επιχειρήσεων ξεπέρασαν τα 2 δισ. ευρώ, παρουσιάζοντας αύξηση της τάξης των 432 εκ. ευρώ σε σύγκριση µε το 2014. Οι βελτιωµένοι δείκτες της επιχειρηµατικής διαδικασίας, όπως τα νέα ή σηµαντικά βελτιωµένα προϊόντα (+8%), οι νέες ή σηµαντικά βελτιωµένες διαδικασίες (+10%), οι νέες µέθοδοι οργάνωσης και µάρκετινγκ (+6%) και η επίτευξη συνεργασιών µε στόχο την ανάπτυξη καινοτοµίας (+8%), πιστοποιούν την ύπαρξη ενός ευνοϊκότερου περιβάλλοντος για την προώθηση της καινοτοµίας, ενώ αποτυπώνουν και τον αδιαµφισβήτητα θετικό αντίκτυπο στη συνολική απασχόληση και την οικονοµία.

Αξιοσηµείωτη είναι, τέλος, η δοµική αλλαγή που έχει συντελεστεί στο ερευνητικό τοπίο της

Έρευνας και της Καινοτοµίας τα τελευταία τρία χρόνια στη χώρα: Το 2016 οι δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη (R&D)13 ξεπέρασαν το 1% του ΑΕΠ, αγγίζοντας τα 1,75 δισ. ευρώ (από 1,48 δισ. ευρώ το 2014), το µεγαλύτερο ποσό που έχει διατεθεί µέχρι σήµερα. Οι αυξητικές αυτές τάσεις συνεχίζονται µάλιστα και για τα έτη 2017 – 2018, όπως καταδεικνύουν τα µέχρι στιγµής διαθέσιµα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκµηρίωσης (ΕΚΤ), µε τις δαπάνες για Έρευνα & Ανάπτυξη να φτάνουν το 1,14% του ΑΕΠ και τα 2,03 δισ. ευρώ για το 2017.

4.2.Τι να κάνουµε

Μια τεχνοφοβική προσέγγιση, αποκοµµένη από τα νέα υποκείµενα που αναδύονται στον σύγχρονο (µίγµα «πραγµατικού» και «ψηφιακού») κόσµο, δεν µπορεί παρά να τροφοδοτεί ένα αδιέξοδο ρεύµα επιστροφής στο παρελθόν. Τη διέξοδο θα πρέπει να την αναζητήσουµε στη γνώση των τεχνολογικών εξελίξεων (ως φορέα παραγωγής πλέον των µέσων παραγωγής), έχοντας όµως επίγνωση ότι η τεχνολογία –όπως και η αγορά– δεν γνωρίζει όριο και ηθικούς κανόνες. Σε επίπεδο πολιτικής είναι αναγκαία η διαµόρφωση µιας εθνικής προσέγγισης που θα υπερβαίνει τις κυρίαρχες επιλογές των πρωτοπόρων χωρών (επανεκπαίδευση εργαζοµένων, υποστήριξη της κινητικότητας [mobility] και της εναλλαγής εργασίας [job rotation], προσφορά µαθητείας, εξειδικευµένες στρατηγικές µετανάστευσης).

Μια τέτοια προσέγγιση θα πρέπει να λαµβάνει υπόψη της:

- Την αλλαγή της ίδιας της φύσης της εργασίας: Δεδοµένου ότι οι αναδυόµενες τεχνολογίες

καθιστούν δυνατή την παραγωγή «οπουδήποτε και οποτεδήποτε», ελλοχεύει ο κίνδυνος ετεροβαρούς ανάπτυξης στο πλαίσιο της ΕΕ (innovation here – exploitation elsewhere), που θα οδηγήσει σε αυξανόµενη ανεργία και επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων και σε επιχειρήσεις µε διαρκώς συρρικνούµενη καταναλωτική βάση.

Για την αποτροπή µιας τέτοιας εξέλιξης, χρειάζεται να αναληφθούν στοχευµένες πρωτοβουλίες για την εξασφάλιση των αναγκαίων πόρων και τη δηµιουργία των κατάλληλων δοµών που θα επιτρέψουν την πραγµατοποίηση επενδύσεων για τη διαµόρφωση ενός εργατικού δυναµικού µε «εγγυηµένες» (futureproof) δεξιότητες αλλά και

τη δηµιουργία ενός εθνικού δικτύου επιχειρήσεων µε ισχυρά Τµήµατα Έρευνας και Ανάπτυξης που θα στηρίζονται σε καινοτόµες παραγωγικές δυνατότητες.

- Τις δηµογραφικές εξελίξεις: Από το 2011 η Ελλάδα έχει µπει σε µια φάση πρωτοφανή για

 περισσότεροι από τις γεννήσεις), όπως και το µεταναστευτικό, παρά τις αυξηµένες

προσφυγικές ροές, καθώς πολλοί Έλληνες, κυρίως ειδικευµένοι επιστήµονες, αναζητούν

καλύτερη τύχη στο εξωτερικό . Την ίδια στιγµή, στην Κεντρική, τη Βόρεια και τη Δυτική Ευρώπη παρατηρούνται σχετικά υψηλοί δείκτες θετικής µετανάστευσης. Είναι λοιπόν µεσοµακροπρόθεσµα αναγκαία η προώθηση κοινωνικών µέτρων για την αντιµετώπιση της δηµογραφικής κάµψης, καθώς και η εντατικοποίηση των δράσεων ανάσχεσης της φυγή Ελλήνων επιστηµόνων υψηλής κατάρτισης στο εξωτερικό.

Σε θεσµικό επίπεδο κρίνεται απαραίτητη η δηµιουργία ενός επιτελικού οργάνου (όπως, για παράδειγµα, µιας διυπουργικής επιτροπής), αρµόδιου για τη χάραξη πολιτικής και το συντονισµό των επιµέρους δράσεων στο πλαίσιο της συνολικότερης αναπτυξιακής στρατηγικής της χώρας. Το όργανο αυτό θα επικουρείται από µια δοµή συµβουλευτικού χαρακτήρα. Πιο συγκεκριµένα:

• Η επιτροπή θα λαµβάνει τις αναγκαίες πολιτικές αποφάσεις και θα παρακολουθεί την υλοποίησή τους ανά τοµέα κυβερνητικής πολιτικής. Συγκεκριµένα, θα εποπτεύει την αξιοποίηση αποφοίτων STEM υψηλής ειδίκευσης µε έµφαση σε τοµείς όπως η νανοτεχνολογία, η φωτονική, η βιοτεχνολογία, τα προηγµένα υλικά και η Πληροφορική (ICT), που επηρεάζουν τεχνολογίες σηµαντικές για την 4ΒΕ, ενώ διατρέχουν οριζόντια τους βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονοµίας. Στους τοµείς αυτούς η Ελλάδα διαθέτει την απαιτούµενη κρίσιµη µάζα επιστηµόνων υψηλής ποιότητας, ενώ µπορεί (και πρέπει) να αξιοποιηθεί και το συγκριτικό πλεονέκτηµα της χώρας στις ανθρωπιστικές επιστήµες.

Επιπλέον, η σύµπτυξη των προηγµένων τεχνολογικών τοµέων µπορεί να αποτελέσει έναν νέο, δυναµικό κλάδο της ελληνικής οικονοµίας, αυτό των τεχνολογιών της 4ΒΕ.

• Ένα Εθνικό Δίκτυο εκπροσώπων της τεχνικής (αλλά όχι µόνο) διανόησης και της ερευνητικής και ακαδηµαϊκής κοινότητας, παραγωγικών φορέων και κοινωνικών εταίρων θα εξειδικεύει τα νέα δεδοµένα, προσαρµόζοντάς τα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονοµίας, και θα εισηγείται στην αρµόδια επιτροπή την προτεραιοποίηση των δράσεων για τη µετάβαση στο περιβάλλον της 4ΒΕ. Κατά τον σχετικό σχεδιασµό θα πρέπει, µεταξύ άλλων, να ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις στην απασχόληση σε τοµείς στους οποίους παραδοσιακά απασχολείται µεγάλο µέρος του εγχώριου εργατικού δυναµικού (τράπεζες, λιανικό εµπόριο, µεταφορές), καθώς και η δυνατότητα της χώρας να διακριθεί στην ανάπτυξη βιοµηχανιών υψηλής εξειδίκευσης: Η ύπαρξη ενός ανθρώπινου δυναµικού STEM µε αυξηµένα προσόντα επιτρέπει την επιτόπια αξιοποίησή του µε την ενθάρρυνση της δηµιουργίας κέντρων Έρευνας & Ανάπτυξης µεγάλων εταιριών, κατά το πρόσφατο παράδειγµα της Tesla Greece.

Οι δοµικοί µετασχηµατισµοί που αναµφίβολα θα επιφέρει η 4ΒΕ καθιστούν αναγκαία τόσο την εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση της σχετικής συζήτησης όσο και τη διασφάλιση της συµµετοχής του κοινωνικού σώµατος σε αυτήν. Ο ιδιωτικός τοµέας οπωσδήποτε απαιτείται να εµπλακεί στις σχετικές συζητήσεις, αλλά το δηµόσιο συµφέρον θα πρέπει να προηγείται, καθώς «το µέλλον θα έχει πολλή ακαταστασία» . Σε κάθε περίπτωση, το υπό διαµόρφωση νέο βιοµηχανικό πρότυπο αναµένεται εκ των πραγµάτων να οδηγήσει σε κρίση, λόγω της σύγκρουσης παλαιών και νέων αξιών, συµπεριφορών και γνώσεων. Πρόκειται για το αναµενόµενο παρελκόµενο κάθε είδους µετάβασης, καθώς «η κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν µπορεί ακόµη να γεννηθεί. Σε αυτό το διάστηµα εµφανίζονται πολλά διαφορετικά νοσηρά συµπτώµατα» .