Η κοινωνική οικονομία στην ευρωπαϊκή παράδοση

Απόσπασμα από: Κοινωνική οικονομία και κοινωνική επιχειρηματικότητα

Οδηγός για την Κοινωνική Ευρώπη

Τεύχος 4

Ευρωπαϊκή Επιτροπή

Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων

και Κοινωνικής Ένταξης

Το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του 2013

Ο παρών οδηγός συντάχθηκε από το Euricse (European Research Institute on Cooperative

and Social Enterprises – Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Έρευνας για τις Συνεργατικές και Κοινωνικές Επιχειρήσεις) και τις υπηρεσίες της Επιτροπής. Ιδιαίτερη συμβολή στο έργο είχαν ο καθηγητής Carlo Borzaga, ο Gianluca Salvatori, ο Riccardo Bodini και η ανώτερη ερευνήτρια Giulia Galera, με την πολύτιμη στήριξη και συνεισφορά του Gerhard Bräunling.

 ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΕΔΩ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟΝ ΟΔΗΓΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η κοινωνική οικονομία στην  ευρωπαϊκή παράδοση

Το πλαίσιο του ζητήματος

Η κοινωνική οικονομία μόλις πρόσφατα αναγνωρίστηκε ως διακριτό σύνολο οικονομικών φορέων. Εντούτοις, οι οργανισμοί που ανήκουν στην κοινωνική οικονομία αποτελούν εδώ και πολύ καιρό σημαντικό συστατικό της ευρωπαϊκής κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ιστορίας. Ο όρος «κοινωνική οικονομία» εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία στο πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα και, με την πάροδο των αιώνων, η χρησιμότητά του υπερέβη κατά πολύ τα γαλλικά σύνορα, βρίσκοντας μεγάλη απήχηση σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πράγματι, εδώ και σχεδόν δύο αιώνες, οι φορείς της κοινωνικής οικονομίας είναι σημαντικοί παράγοντες στο ευρύτερο πλαίσιο της διαδικασίας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο.

Το κοινό στοιχείο των οργανισμών κοινωνικής οικονομίας, που τους διαχωρίζει από τις συμβατικές επιχειρήσεις, είναι ο γενικός στόχος των δραστηριοτήτων τους, ο οποίος δεν εξαντλείται στην επιδίωξη του κέρδους και τη διανομή του στους μετόχους. Στην πραγματικότητα, στους κυριότερους σκοπούς που επιδιώκουν οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας συγκαταλέγονται τόσο η παροχή αγαθών και υπηρεσιών (περιλαμβανομένων των ευκαιριών απασχόλησης) στα μέλη ή την κοινότητά τους όσο και η επιδίωξη στόχων γενικού συμφέροντος (δηλαδή δραστηριοτήτων που ωφελούν την ευρύτερη κοινωνία, όπως η παροχή υπηρεσιών γενικού συμφέροντος).

Άλλο κοινό χαρακτηριστικό πολλών οργανισμών κοινωνικής οικονομίας είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς τους, καθώς τα δικαιώματα ιδιοκτησίας δεν αναγνωρίζονται σε επενδυτές αλλά σε ενδιαφερόμενα μέρη, στων οποίων την εμπλοκή και τη συμμετοχή δίνεται ιδιαίτερη έμφαση. Σε αυτά μπορεί να συγκαταλέγονται εργαζόμενοι, πελάτες, ακόμη και εθελοντές, καθώς πολλοί οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας χαρακτηρίζονται από σημαντική συμμετοχή εθελοντών, οι οποίοι συχνά διαδραματίζουν ουσιώδη ρόλο, ειδικά στη φάση εκκίνησης του οργανισμού.

Δεδομένων αυτών των χαρακτηριστικών, οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας τείνουν να ιεραρχούν τον άνθρωπο και την εργασία πάνω από τα κεφάλαια, όσον αφορά τη διανομή των εσόδων. Αυτό σημαίνει, παραδείγματος χάριν, ότι οι εν λόγω οργανισμοί θα προκρίνουν τη διατήρηση της απασχόλησης και την ποιότητα των υπηρεσιών προς τα μέλη και τους πελάτες τους, ακόμη και αν αυτό συνεπάγεται τη μείωση του περιθωρίου κέρδους τους. Οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας χαρακτηρίζονται επίσης γενικά από δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων, στο πλαίσιο των οποίων οι κρίσιμες αποφάσεις που τους αφορούν λαμβάνονται με ψηφοφορία του συνόλου των μελών τους.

Αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά μπορούν να εντοπιστούν σε διαφορετικούς τύπους οργανισμών κοινωνικής οικονομίας και σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες.

Οι παραδοσιακοί φορείς της κοινωνικής οικονομίας

Ιστορικά, οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας ταξινομούνται σε τέσσερεις κύριες κατηγορίες: συνεταιριστικές επιχειρήσεις, αλληλασφαλιστικές εταιρείες, ιδρύματα και ενώσεις, με νομικές μορφές που μπορεί να ποικίλλουν σημαντικά από χώρα σε χώρα.

Συνεταιριστικές επιχειρήσεις

Ο συνεταιρισμός είναι μια «αυτόνομη ένωση προσώπων, τα οποία συνεταιρίζονται οικειοθελώς, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις κοινές τους οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ανάγκες και επιδιώξεις, μέσω μιας συνιδιόκτητης και δημοκρατικά διοικούμενης

επιχείρησης» (Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση – ICA, 1995). Αυτός ο ορισμός υιοθετήθηκε και από τη σύσταση 193/2002 της Διεθνούς

Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ).

Οι συνεταιρισμοί αποτελούν συχνά μια αποτελεσματική μέθοδο υπέρβασης οικονομικών και κοινωνικών δυσχερειών. Ιστορικά, οι συνεταιρισμοί μπόρεσαν να ενισχύσουν την ικανότητα μειονεκτούντων ομάδων ανθρώπων να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους, εγγυώμενοι την αυτοβοήθεια έξω από το πλαίσιο της οικογένειας, σε ό,τι αφορά την πρόσβαση σε βασικά αγαθά και υπηρεσίες.

Σε αντίθεση με τις κεφαλαιουχικές εταιρείες, όπου τα δικαιώματα ιδιοκτησίας ανήκουν στους επενδυτές, στους συνεταιρισμούς τα δικαιώματα ιδιοκτησίας διατίθενται σε άλλες ομάδες παραγόντων (καταναλωτές, εργαζομένους, παραγωγούς, αγρότες κτλ.). Τόσο στις βιομηχανικές όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι συνεταιρισμοί εξακολουθούν να συνεισφέρουν στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, να στηρίζουν την αύξηση της απασχόλησης και να συντηρούν μια ισορροπημένη κατανομή του πλούτου

Αλληλασφαλιστικοί οργανισμοί

Η αλληλασφαλιστική εταιρεία ή εταιρεία αλληλοβοήθειας μπορεί να οριστεί ως η ένωση που προσφέρει ασφαλιστικές υπηρεσίες προς όφελος των μελών της. Οι αλληλασφαλιστικές εταιρείες βασίζονται σε αμοιβαίες συμβάσεις και προϋποθέτουν ότι

τα μέλη λαμβάνουν παροχές ως απόρροια της συμμετοχής τους.

Οι αλληλασφαλιστικές εταιρείες αρχικά δημιουργήθηκαν προκειμένου να εξασφαλίσουν τους εργαζόμενους απέναντι στο ενδεχόμενο ανικανότητας για εργασία, ασθένειας και γηρατειών, και υπήρξαν διαδεδομένες μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Με το θεσμό των συστημάτων υποχρεωτικής ασφάλισης, σε ορισμένες χώρες (π.χ. Γαλλία και Γερμανία) οι αλληλασφαλιστικές εταιρείες περιλήφθηκαν στα συστήματα δημόσιας ασφάλισης, ενώ σε άλλες (π.χ. Ιταλία) τέθηκαν στο περιθώριο.

Νέες μορφές αλληλασφαλιστικών εταιρειών αρχίζουν να αναπτύσσονται σε χώρες όπου τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο ανάπτυξης και καλύπτουν μόνο μικρό μέρος του πληθυσμού. Τα τελευταία χρόνια, γινόμαστε επίσης μάρτυρες μιας επανάκαμψης των αλληλασφαλιστικών εταιρειών σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ως μορφή ασφάλισης για υφιστάμενους και μελλοντικούς κινδύνους, η οποία λειτουργεί συμπληρωματικά στο δίχτυ ασφαλείας που παρέχουν οι δημόσιοι θεσμοί.

Οι αλληλασφαλιστικές εταιρείες μπορούν να συσταθούν για να καλύψουν ευρύ φάσμα κινδύνων, περιλαμβανομένης της ασθένειας (κόστη θεραπείας, φαρμάκων και νοσηλείας), του θανάτου (υλική υποστήριξη για την οικογένεια του εκλιπόντος), της κηδείας, και κακής συγκομιδής ή απόδοσης.

Ενώσεις

Η ένωση είναι μια ομάδα ανθρώπων που συμπράττουν για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό (πολιτιστικής, ψυχαγωγικής, κοινωνικής ή οικονομικής φύσεως) και δημιουργούν μια μόνιμη οργάνωση για την επίτευξή του. Οι ενώσεις μπορούν να είναι τυπικές, με κανόνες, καταστατικό και προϋποθέσεις συμμετοχής, ή άτυπες συσσωματώσεις χωρίς καθορισμένη δομή.

Οι ενώσεις είναι πιθανόν η παλαιότερη μορφή οργανισμού κοινωνικής οικονομίας, άρχισαν να εμφανίζονται στην Ευρώπη με την εμπέδωση της δημοκρατίας, και σε πολλές χώρες συνεισέφεραν, με το έργο και τις προσπάθειες ευαισθητοποίησης που  κατέβαλαν, στη γέννηση του συστήματος πρόνοιας ή στη σημαντική βελτίωση της κάλυψής του. Περιλαμβάνουν τόσο οργανώσεις υπεράσπισης ανθρώπων και ομάδων, όσο και μορφές ελεύθερης ένωσης ατόμων με γνώμονα κάποιο κοινό συμφέρον. Κάποιες από αυτές εξελίσσονται σε επιχειρήσεις αφιερωμένες στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, χωρίς το κέρδος να είναι ο θεμελιώδης σκοπός τους. Οι ενώσεις μπορούν να είναι οργανισμοί είτε γενικού συμφέροντος (όπου η κατηγορία των δικαιούχων διαφέρει από εκείνη των υπευθύνων) είτε αμοιβαίου συμφέροντος (όπου η αλληλεγγύη στο εσωτερικό μιας κατηγορίας είναι αποφασιστικής σημασίας). Οι οργανισμοί αυτοί διαθέτουν ευρύ φάσμα ονομασιών ανάλογα με το εθνικό πλαίσιο, όπως: ενώσεις, μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, εθελοντικές οργανώσεις, μη κυβερνητικές οργανώσεις κ.ο.κ.

 Ιδρύματα και λοιποί οργανισμοί

Τα ιδρύματα είναι νομικές οντότητες που συστήνονται για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών, προς όφελος συγκεκριμένης ομάδαςανθρώπων ή της ευρύτερης κοινότητας, μέσω της χρησιμοποίησης κληροδοτημάτων ή συστηματικών εκστρατειών για τη συγκέντρωση κεφαλαίων. Αυτοί οι οργανισμοί είναι προσηλωμένοι κυρίως στην προώθηση κοινωνικών, θρησκευτικών, εκπαιδευτικών ή διάφορων γενικού συμφέροντος δραστηριοτήτων, όπως ορίζει η διαθήκη του κληροδότη. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα ιδρύματα μπορούν να προσλάβουν κάποια άλλη οργανωτική μορφή ανά χώρα (όπως τα φιλανθρωπικά ιδρύματα στο Ηνωμένο Βασίλειο ή ακόμη και θρησκευτικές οργανώσεις).

Σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα ιδρύματα κατά κανόνα αναλαμβάνουν έναν από τους εξής δύο ρόλους: άλλοτε συμμετέχουν άμεσα στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών, όπως στο παράδειγμα του Πλαισίου 9, και άλλοτε προσφέρουν χρηματοδότηση σε συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων ή δραστηριοτήτων, περιλαμβανομένης της παραγωγής συγκεκριμένων υπηρεσιών. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε μια απότομη αύξηση των ιδρυμάτων που προκύπτουν χάρη στην πρωτοβουλία εύπορων ιδιωτών ή εταιρειών, και τα οποία συμμετέχουν στη στήριξη κοινωνικών έργων και οργανώσεων. Όπως εξελίσσονται τα πράγματα, τα ιδρύματα του δεύτερου τύπου διέρχονται διαδικασία μετασχηματισμού – πέρα από την κύρια δραστηριότητά τους, δηλαδή την προσφορά δωρεών, μετατρέπονται σε στρατηγικούς επενδυτές φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Πέρα από αυτούς του τέσσερεις διακριτούς τύπους οργανισμών, στην πραγματικότητα οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας προσλαμβάνουν συχνά μορφές που συνδυάζουν οργανωτικούς τύπους.

Μπορούμε, παραδείγματος χάριν, να έχουμε εθελοντικές ενώσεις που ελέγχουν ένα ίδρυμα, ή ιδρύματα που ελέγχουν ενώσεις ή άλλους οργανισμούς. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι οργανισμοί κοινωνικής οικονομίας μπορεί ακόμη και να περιβληθούν επιχειρηματικές μορφές που κατά κανόνα προσιδιάζουν στον κερδοσκοπικό τομέα.

Για παράδειγμα, κάποιοι γεωργικοί συνεταιρισμοί έχουν συστήσει κεφαλαιουχικές εταιρείες (οι οποίες ελέγχονται από τον ίδιο το συνεταιρισμό), προκειμένου να επιδιώξουν αποτελεσματικότερα την εμπορική εκμετάλλευση των προϊόντων τους.

Επιπλέον, πέρα από τους τέσσερεις «παραδοσιακούς» τύπους οργανισμών που περιγράφηκαν παραπάνω, τα τελευταία χρόνια αναδείχθηκαν νέες οργανωτικές μορφές, οι οποίες βασίζονται τόσο στην κοινωνική οικονομία όσο και σε άλλα πρότυπα, όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στο τρίτο κεφάλαιο.