Γιώργος Σωτηρέλης: Δεν είναι προοδευτικό το να αρνείται κανείς τον διαχωρισμό αριστερά-δεξιά

* Ο Γιώργος Σωτηρέλης είναι Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πριν από το καλοκαίρι, μαζί με άλλους τρεις συναδέλφους, εκπροσωπώντας σε ένα βαθμό όλο το φάσμα του προοδευτικού χώρου, τονίσαμε την ανάγκη διαμόρφωσης ενός εναλλακτικού πόλου απέναντι στην Νέα Δημοκρατία με δύο βασικές προτεραιότητες ιεραρχημένες, πρώτον κοινό πρόγραμμα και δεύτερον κοινό υποψήφιο πρωθυπουργό.

Αυτή τη στιγμή δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα στα κόμματα, διότι υπάρχουν διεργασίες οι οποίες είναι εξαιρετικά προβληματικές, ιδίως στον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά εν πάση περιπτώσει η Πρωτοβουλία έρχεται ουσιαστικά να καλύψει ένα κενό και να υπεισέλθει όχι μόνο στο αν αλλά και στο πώς μπορεί να φτάσουμε σε ένα τέτοιο συγκεκριμένο πρόγραμμα. Και ξέρετε καλά ότι σε αυτό το χώρο δεν είναι μόνο η ουσία που μετράει, αλλά και η διαδικασία.

Εύχομαι λοιπόν και ελπίζω τα κόμματα όταν ξεμπερδέψουν με τα εσωτερικά τους και ελπίζουν να ξεμπερδέψουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ως προς την προοπτική που συζητούμε, να χρησιμοποιήσουν αυτή την πρωτοβουλία σαν πρότυπο, αλλά ταυτόχρονα και να αξιοποιήσουν τις όποιες επεξεργασίες σαν πρόπλασμα ενός ευρύτερου προοδευτικού προγράμματος για τη διαμόρφωση αυτού του εναλλακτικού πόλου.

Σε ό,τι αφορά την ουσία της συζήτησης δεν θα ασχοληθώ με θέματα ειδικότερα, θα μπορούσα πολλά να πω για τους την αλλαγή των θεσμών του κράτους, αλλά θα προσπαθήσω να οριοθετήσω αρνητικά το τι είναι προοδευτικό αυτή τη στιγμή στη χώρα και πώς μπορεί να οργανωθεί μια τέτοια συζήτηση έχοντας ένα αυστηρό πλαίσιο και συγκεκριμένες κόκκινες γραμμές.

-Η Σοσιαλδημοκρατία υπήρξε ο κορμός της αριστεράς

Το πρώτο ζήτημα που θέλω να θέσω είναι ότι δεν είναι προοδευτικό το να αρνείται κανείς τον διαχωρισμό αριστερά-δεξιά στη χώρα. Η διάκριση αυτή έχει ιστορικό βάθος, αλλά έχει και μέλλον. Το ιστορικό βάθος, μάλιστα, σχετίζεται άμεσα και κυρίως με το χώρο της Σοσιαλδημοκρατίας. Η Σοσιαλδημοκρατία, ιστορικά, δεν υπήρξε απλώς αριστερά, υπήρξε ο κορμός της αριστεράς και ειδικότερα της δημοκρατικής αριστεράς, η οποία είναι ένας από τους γνησιότερους εκφραστές του διαφωτισμού, βασικό πρόταγμα του διαφωτισμού, όπως είναι γνωστόν, ήταν ο αυτοπροσδιορισμός του ανθρώπου, η αριστερά ήρθε να εκφράσει συγκεκριμένα το πώς μπορεί να γίνει αυτός ο αυτοπροσδιορισμός με όρους υπαρκτούς και βιώσιμους. Βεβαίως η σοσιαλδημοκρατία σήμερα διέρχεται μια κρίση και η αριστερά γενικότερα διέρχεται μια κρίση και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι ο αντίπαλος, δηλαδή οι διεθνείς αγορές έχουν υπερεθνικό χαρακτήρα, περισφίγγουν σαν ιστός αράχνης τα εθνικά κράτη, ενώ η σοσιαλδημοκρατία και οι άλλες εκδοχές της της αριστεράς πάσχουν από έναν αθεράπευτο θα έλεγα επαρχιωτισμό, άρα εκείνο που επείγει είναι να συγκροτηθεί μία νέα αριστερά, δεν χρησιμοποιώ τον όρο κεντροαριστερά, διότι αν και «γεωγραφικά» μπορεί να χρησιμοποιηθεί, έχω έντονες επιφυλάξεις για την έννοια του κέντρου, όπως χρησιμοποιείται ιδίως στην Ελλάδα.

-Ζητούμενο η ευρεία, πλουραλιστική αριστερά

Η ευρεία λοιπόν πλουραλιστική αριστερά, που σημαίνει συνεργασία του κορμού της αριστεράς, της Σοσιαλδημοκρατίας δηλαδή, με δυνάμεις της οικολογίας και της ριζοσπαστικής αριστεράς, στον βαθμό που αυτή η ριζοσπαστική αριστερά αποδέχεται ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας και θα αποστασιοποιηθεί από την παιδική της ασθένεια, δηλαδή τον αριστερισμό, αυτή λοιπόν η πλουραλιστική αριστερά είναι το μεγάλο ζητούμενο σήμερα, τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο, όσο και στην Ελλάδα, όπου, από ό,τι φαίνεται, τον κεντρικό ρόλο για την συγκρότηση ενός προοδευτικού πόλου θα τον διαδραματίσει το ΠΑΣΟΚ, ενόψει αυτών που συμβαίνουν στον ΣΥΡΙΖΑ.

Επομένως η ευρεία αυτή αριστερά οφείλει να κινηθεί πρώτα και πάνω από όλα σε υπερεθνικό επίπεδο, δηλαδή στον ευρωπαϊκό χώρο, ώστε να υπάρξει ένα αντίβαρο, άρα αυτό σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχει ένας συνασπισμός εξουσίας σε αυτό το επίπεδο, ο οποίος θα μπορεί να αντιπαρατεθεί απέναντι στις τυφλές δυνάμεις της αγοράς, στην προσπάθειά τους ουσιαστικά να ποδηγετήσουν και τη δημοκρατία και να εκτρέψουν τα δικαιώματα σε ανώδυνες μορφές προστασίας.

-Οι όροι Εκσυγχρονισμός και Μεταρρύθμιση έχουν πολιτικό πρόσημο

Με βάση λοιπόν αυτή την προϋπόθεση, πολύ σύντομα και πολύ ελλειπτικά , δεν είναι προοδευτικό πρώτα από όλα το να χρησιμοποιούμε με ουδέτερο τρόπο όρους κρίσιμους στην πολιτική συζήτηση, όπως είναι ο εκσυγχρονισμός και η μεταρρύθμιση. Όπως το ότι εκσυγχρονισμός δεν αφορά απλώς το να προσαρμοστούμε στη σύγχρονη πραγματικότητα. Διότι εάν η πραγματικότητα αυτή είναι αρνητική τότε και ο εκσυγχρονισμός είναι θα αρνητικός και όχι προοδευτικός. Εκείνο που είναι κρίσιμο είναι ο όρος πρόοδος και πρόοδος σημαίνει προσαρμογή μεν, αλλά με διήθηση των σύγχρονων εξελίξεων, ώστε αυτό που θα προκύψει να αντιστοιχεί στη σύγχρονη πραγματικότητα, αλλά ταυτόχρονα να διασφαλίζει και την προστασία των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, αλλά και την επιβίωση της ανθρωπότητας απέναντι στις τυφλές και αλόγιστες δυνάμεις του καπιταλισμού καζίνο και του φονταμενταλισμού των αγορών.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον όρο μεταρρύθμιση. Η μεταρρύθμιση, δεν είναι εξ ορισμού όρος θετικός. Μεταρρυθμίσεις έκανε και η Thatcher στην Μ. Βρετανία και μάλιστα πολύ ριζοσπαστικές, αλλά ήταν προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που συζητάμε. Άρα η όρος μεταρρύθμιση είναι θετικός όταν έχει και αυτή ένα πρόσημο, προοδευτικός εκσυγχρονισμός, προοδευτική μεταρρύθμιση. Αυτό δυστυχώς ξεχάστηκε από ένα σημείο και μετά σε αυτούς που ομνύουν υποτίθεται στο εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ, όχι στον εκσυγχρονισμό, όπως τον είχαν οριοθετήσει για παράδειγμα, ο Θέμελης ή ο Λιάκος τότε, αλλά σε έναν αποστεωμένο εκσυγχρονισμό για πάσα χρήση, ο οποίος αποτέλεσε το άλλοθι για την προσχώρηση στη Νέα Δημοκρατία.

-Ο ψευδεπίγραφος «προοδευτισμός»

Επίσης, θέλω να τονίσω ότι δεν είναι προοδευτικά ορισμένα ψευδεπίγραφα που έχουν επικρατήσει στο δημόσιο διάλογο. Ψευδεπίγραφο πρώτο: ο αντι-λαϊκισμός. Όταν ακούμε συνέχεια στο δημόσιο διάλογο τον όρο λαϊκισμός, κατά 80 έως 90%, αυτός ο όρος χρησιμοποιείται στρεβλά και επιτηδείως για την εξυπηρέτηση ιδιοτελών πολιτικών συμφερόντων. Η ελληνική γλώσσα έχει πολλούς όρους που μπορούν να εκφράσουν ορισμένες παθολογίες ή παθογένειες. Παράδειγμα, η λέξη δημαγωγία. Κατά 60-70% στο δημόσιο διάλογο όταν ακούμε λαϊκισμό, εννοείται η δημαγωγία.

Επίσης μία μορφή αρνητική η οποία έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είναι ο αριστερισμός, η παιδική ασθένεια της αριστεράς, που είναι να θέτεις μαξιμαλιστικούς στόχους, χωρίς να υπάρχουν υποκειμενικές και αντικειμενικές συνθήκες είτε σε εθνικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο.

Ακόμη, ο εργατισμός είναι μία άλλη εκδοχή ψευδεπίγραφου, όπως το «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη», που επίσης έχει αρνητικά χαρακτηριστικά, αλλά δεν είναι λαϊκισμός με την έννοια που συνήθως ο όρος χρησιμοποιείται.

Ουσιαστικά, ο όρος λαϊκισμός τι σημαίνει; Σημαίνει το να λες ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό και να σταματάς εκεί, ξεχνώντας ότι στο Σύνταγμα επιπλέον αναφέρει «…και ασκούνται όπως όπως ορίζει το Σύνταγμα». Όταν επικαλείσαι μια παντοδυναμία του λαού, η οποία όμως δεν έχει στήριγμα στους υπάρχοντες θεσμούς, τότε από κει και πέρα είναι εύκολο ο κάθε ηγέτης ο οποίος υποτίθεται διαμεσολαβεί ευθέως και απευθείας με το εκλογικό σώμα, να καρπώνεται αυτή την εκδοχή του λαϊκισμού για να προβάλλει τον εαυτό του, κάτι που το βλέπουμε και σήμερα σε ορισμένες εσωκομματικές διαμάχες.

Άρα λοιπόν, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί με τη χρήση του όρου λαϊκισμός, ο οποίος χρησιμοποιείται σαν έννοια πασπαρτού προκειμένου να κατηγορηθούν κόμματα και κινήσεις ενώ δεν ανήκουν σε μια κατηγορία αρνητική και επιπλέον θέλω να τονίσω ότι κατά κανόνα η χρήση του αντι-λαϊκισμού και ο τρόπος με τον οποίο εκπορεύεται αυτή η χρήση είναι, όπως λέγεται, να πεταχτεί μαζί με τα νερά και το μωρό, δηλαδή μαζί με το λαϊκισμό, να πεταχτεί και η λαϊκότητα, κάθε τι το οποίο δείχνει μια θετική προσέγγιση απέναντι στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα.

Το δεύτερο ψευδεπίγραφο είναι ο αντι-εθνικισμός. Ο αντι-εθνικισμός είναι ορθός, αν θεωρήσουμε τον εθνικισμό ως παρεκτροπή του πατριωτισμού. Συχνά, όμως, ταυτίζεται ο εθνικισμός με τον πατριωτισμό, που είναι θεμιτός και πρέπει να αξιοποιηθεί από τον ευρύ προοδευτικό χώρο υπό την έννοια ότι το εθνικό κράτος δεν έχει ξεπεραστεί, είναι η τελευταία άμυνα των δικαιωμάτων, η τελευταία άμυνα της δημοκρατίας. Επομένως το να αρνείται κανείς το ρόλο του εθνικού κράτους και να θεωρεί ότι μπορεί να ριχτεί το εθνικό κράτος βορά, είτε στην παγκοσμιοποίηση είτε σε μια νεφελώδη ευρωπαϊκή ένωση είναι σαν να λέμε ότι το εθνικό κράτος, το οποίο υπήρξε το φυτώριο της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων, θα χάσει το προστατευτικό του κάλυμμα και θα εκτεθεί στις ατμοσφαιρικές συνθήκες, στους διαβρωτικούς ανέμους της παγκοσμιοποίησης, όπως ακριβώς μπορεί να συμβεί με ένα πραγματικό φυτώριο όταν εκτεθεί στις καιρικές συνθήκες.

Το τρίτο ψευδεπίγραφο και με αυτό τελειώνω, είναι ο δικαιωματισμός. Δικαιωματισμός δεν σημαίνει πολλά δικαιώματα, περισσότερα δικαιώματα γενικώς. Όπως έχει επικρατήσει σημαίνει μια συγκεκριμένη εκδοχή των δικαιωμάτων, η οποία δίνει έμφαση στο ατομιστικό και μόνο στοιχείο και μάλιστα συχνά με παρεκτροπές και ακρότητες σε ό,τι αφορά την προστασία των δικαιωμάτων. Η έννοια «πολιτικά ορθό» είναι απόρροια του δικαιωματισμού, και είναι εξαιρετικά προβληματική σε πάρα πολλές περιπτώσεις.

-Η δημοκρατική αριστερά και τα δικαιώματα

Ο προοδευτικός χώρος, ο χώρος της αριστεράς, ο χώρος της δημοκρατικής αριστεράς ειδικότερα, υπήρξε ιστορικά εκείνος ο οποίος πρωτοστάτησε στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων. Ακούγεται συχνά ότι η δημοκρατία μας είναι αστική δημοκρατία. Αυτό είναι τεράστιο λάθος, διότι αστική δημοκρατία ήταν αυτή που επικράτησε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν πραγματικά επικράτησαν οι αστοί μετά την ήττα του Ναπολέοντα στην Ευρώπη. Και αυτή η αστική δημοκρατία σήμαινε πολύ περιορισμένα ατομικά δικαιώματα, καθόλου κοινωνικά δικαιώματα και πολιτικά δικαιώματα μόνο για το 10% περίπου των ανδρών. Αυτή ήταν η αστική δημοκρατία, από κει και πέρα η δημοκρατία όπως την ξέρουμε σήμερα είναι απόρροια των αγώνων του παγκόσμιου δημοκρατικού κινήματος, στο οποίο πρωτοστάτησε η ευρεία αριστερά και ειδικότερα η σοσιαλδημοκρατία. Έτσι καθιερώθηκε η καθολική ψηφοφορία στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο, έτσι καθιερώθηκαν και διευρύνθηκαν τα ατομικά δικαιώματα, έτσι κατοχυρώθηκαν στο σύνολό τους τα κοινωνικά δικαιώματα. Όλα αυτά ήταν απόρροια των αγώνων δίως της δημοκρατικής εκδοχής της Αριστεράς στην Ευρώπη.

Υπό την έννοια λοιπόν αυτή, ο σύγχρονος προοδευτικός χώρος, δηλαδή η σοσιαλδημοκρατία, μαζί με τις συμμαχικές δυνάμεις που θα συναποτελέσουν τον νέο εναλλακτικό πόλο, οφείλει να υπερασπιστεί με θάρρος όλα τα δικαιώματα, να διεκδικήσει τη διεύρυνση, ειδικά των κοινωνικών δικαιωμάτων, ώστε να διασφαλίσουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης για όλους, να εγγυηθεί τα ατομικά δικαιώματα τα οποία βάλλονται ευθέως αυτή τη στιγμή, ειδικά στην Ελλάδα που είδαμε το σκάνδαλο των υποκλοπών, αλλά και γενικότερα την υποβάθμιση του κράτους δικαίου και την υποχώρηση της δημοκρατίας, την «ορμπαν-οποίηση», σε τελευταία ανάλυση της Ελλάδας. Οφείλουμε λοιπόν να υπερασπιστούμε αυτή την προοπτική στη χώρα μας, αλλά και από την άλλη πλευρά οφείλουμε να αντιπαρατεθούμε σε όλες εκείνες τις εκδοχές που ουσιαστικά υποβαθμίζουν και μειώνουν την επιρροή των ατομικών δικαιωμάτων περιορίζοντάς τα σε ένα γκέτο προστασίας ορισμένων πτυχών της του αυτοπροσδιορισμού και μόνο.

Με αυτή την έννοια λοιπόν, μάλλον υπό αυτές τις προϋποθέσεις, αν δηλαδή οριοθετήσουμε το διάλογο μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το οποίο προσπάθησα σε πολύ αδρές γραμμές να προδιαγράψω, τότε νομίζω ότι υπάρχουν πολλά περιθώρια, μια συλλογικές οντότητες, ομάδες, κινήσεις κλπ να επεξεργαστούν προγραμματικές θέσεις.

-Η διαμόρφωση προγράμματος απαιτεί συλλογική προσπάθεια

Οι προγραμματικές θέσεις δεν είναι απόρροια της σκέψης ενός ανθρώπου, όπως νομίζουν ορισμένοι πολιτικοί ηγέτες, παλαιότεροι ή νυν ή επίδοξοι. Η διαμόρφωση προγραμμάτων είναι κατεξοχήν συλλογική λειτουργία και συλλογική προσπάθεια και σε αυτό το χώρο, τον ευρύ προοδευτικό χώρο υπάρχουν άνθρωποι πολύ περισσότεροι από οποιοδήποτε άλλο χώρο, οι οποίοι μπορούν πράγματι να προσδιορίσουν με σαφήνεια ένα κοινό προγραμματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί η προοπτική ενός προοδευτικού εναλλακτικού πόλου.

Το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να κινηθεί ένα προοδευτικό πρόγραμμα έχει δύο άξονες. Πρώτον, την επιστροφή, δηλαδή την αναβάπτιση σε αρχές και αξίες του ευρύτερου προοδευτικού χώρου, προεχόντως της Σοσιαλδημοκρατίας, από τον Μπερνστάιν μέχρι τον Πάλμε και τον Μπράντ, αλλά επίσης και στον ευρωκομουνισμό του Μπερλινγκουέρ και στα ' κινήματα και στη συνεισφορά τους. Αφού αναβαπτιστεί σε αυτές τις αξίες, τότε το δεύτερο ζήτημα είναι η στροφή προς το μέλλον, δηλαδή η επικαιροποίηση αυτού του αξιακού υποβάθρου, συγκεκριμένη επικαιροποίηση, με προσαρμογή στις σύγχρονες συνθήκες και στους περιορισμούς που αυτές επιβάλλουν. Και βεβαίως αυτό πρέπει να γίνει με ανοιχτές κεραίες, χωρίς δόγμα και με συναίσθηση της υπερεθνικής και της εθνικής πραγματικότητας.

-Αντι-καθεστωτισμός όχι αντι-συστημισμός

Ωστόσο, για τα ελληνικά δεδομένα, μία κρίσιμη παράμετρος ενός τέτοιου προγράμματος για τον προοδευτικό χώρο, θα πρέπει να είναι ο αντι-καθεστωτισμός. Όχι ο αντι-συστημισμός, η αντίθεση δηλαδή στη δημοκρατία και στο πολιτικό σύστημα, αλλά η αντιπαράθεση με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό κατεστημένο, το οποίο αυτή τη στιγμή ελέγχει την Ελλάδα μέσω της διαπλοκής με κορυφή του παγόβουνου την σημερινή κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας αφενός και συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα από την άλλη και με αιχμή τα μέσα ενημέρωσης που ελέγχονται σχεδόν ολοκληρωτικά. Απαιτείται μια συνολική ρήξη με αυτό το σύστημα και αυτή η ρήξη θα πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε ένα πρόγραμμα προοδευτικό να διαμορφώνει ένα ευρύ κοινωνικό μέτωπο απέναντι σε αυτό το κατεστημένο.

-Το πρόγραμμα πρέπει να έχει περιφερειακή διάσταση

Και μια τελευταία διάσταση. Το πρόγραμμα είναι πάρα πολύ σημαντικό να διαμορφωθεί καταρχήν σε κεντρικό επίπεδο με επεξεργασίες από ομάδες εργασίας κλπ. Ωστόσο, εάν θέλουμε να φτάσουμε σε μια λογική διαμόρφωσης εναλλακτικού πόλου, δεν μπορεί αυτό το πρόγραμμα προοπτικά να είναι ολοκληρωμένο αν δεν έχει και περιφερειακή διάσταση. Η περιφερειακή ανάπτυξη είναι το μείζον ζήτημα νομίζω για τον ελλαδικό χώρο. Δεν υπάρχει μέχρι στιγμής καμία επεξεργασία πολιτική για θέματα περιφερειακής ανάπτυξης, εκεί μπορεί να αξιοποιηθεί η καλή παράδοση του δημοκρατικού προγραμματισμού που ανέφερε η κυρία Κατσέλη και βεβαίως αυτό προϋποθέτει ότι θα πρέπει να συγκροτηθούν ομάδες επεξεργασίας και σε περιφερειακό επίπεδο που θα χαράξουν βασικούς άξονες περιφερειακής πολιτικής ανάλογα με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και τις ιδιαιτερότη