Κοινωνία, περιβάλλον και κοινωνική συνοχή

Νίκος Χαραλαμπίδης

Διευθυντής του Ελληνικού Γραφείου της Greenpeace

Preamble

Δεν θα προσπαθήσω κάποια θεωρητική προσέγγιση στο θέμα. Αντίθετα, θα ήθελα να μεταφέρω την εμπειρία 30+ ετών ενεργού ανάμειξης στην προστασία του περιβάλλοντος, τις αλλαγές που έχω παρατηρήσει μέσα σε αυτό το διάστημα και τις προτάσεις μου για τα επόμενα βήματα. Δεν βρίσκομαι εδώ για τις βαθιές νομικές μου ρίζες αλλά κυρίως λόγω του σεβασμού που τρέφω στο πρόσωπο, το  ρόλο και τη στάση ζωής του Γιώργου, της αναγνώρισης της ανάγκης να κρατήσουμε ζωντανό και να εξελίξουμε το όραμά του (επειδή αυτό είναι σήμερα περισσότερο απαραίτητο και αναγκαίο από ποτέ) και επειδή δεν μπορώ να αρνηθώ στην Άννα. Πέρα από αυτά όμως, πιστεύω ότι έχουμε πολλά να μάθουμε ο ένας από τον άλλο στην κοινή προσπάθεια για ένα καλύτερο αύριο, στο δρόμο για μια βιώσιμη ανάπτυξη (άρα εξ ορισμού με σεβασμό στο περιβάλλον και τον άνθρωπο)

Ιστορική αναδρομή μέσα από τα μάτια ενός ακτιβιστή

Οι ρόλοι μας (εσείς νομικοί, εμείς civil society actors) ήταν ανέκαθεν συμπληρωματικοί. Είτε το επιδιώξαμε είτε όχι, είτε το αναλογιστήκαμε είτε όχι. Η εκάστοτε νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος ήταν ένα στιγμιότυπο στην εξέλιξη μιας κοινωνίας, του βαθμού ενδιαφέροντος/ανησυχίας της για κάποιο θέμα, το αποτέλεσμα του σχετικού κοινωνικού συμβιβασμού. Κάθε νέα νομοθεσία αλλά και η εφαρμογή της δεν ήταν παρά ανάλογη της εκάστοτε κοινωνικής συγκυρίας. Η εμπλοκή της κοινωνίας στη διαμόρφωση (θα έλεγα όμως και στην εφαρμογή της νομοθεσίας) ήταν πάντα κομβικής σημασίας.

Οι δεκαετίες ’60-’70 έφεραν πολλές αλλαγές στην κοινωνία (μουσική, ανθρώπινα δικαιώματα, θέση της γυναίκας, ισότητα κοκ). Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές από τις οργανώσεις που αναγνωρίζονται σήμερα ως «μεγάλες διεθνείς ΜΚΟ» τόσο σε θέματα ανθρώπινων δικαιωμάτων, όσο σε θέματα περιβάλλοντος αλλά και ανθρωπιστικές ξεκίνησαν σαν πρωτοβουλίες εκείνη την εποχή.

Πολλά από αυτά που σήμερα θεωρούμε κεκτημένα περιβαλλοντικά δικαιώματα (καθαρός αέρας, καθαρό νερό, προστασία οικοσυστημάτων ή iconic species) … δεν ήταν πάντα έτσι! Χρειάστηκαν πρωτοβουλίες (συνήθως από κάποιους πρωτοπόρους ή παράτολμους) ώστε τα συγκεκριμένα θέματα να έρθουν στην επιφάνεια και τελικά – μετά από πολυετείς προσπάθειες – να υπάρξει το απαραίτητο νομικό πλαίσιο το οποίο θεσμοθετεί τη σημασία κάποιων κοινών αγαθών για την κοινωνία και τους πολίτες, καθώς και την ανάγκη και την υποχρέωση προστασίας τους (αναφορά στην απαγόρευση της εμπορικής φαλαινοθηρίας, την απαγόρευση απόρριψης τοξικών ουσιών στο θαλάσσιο περιβάλλον, τον περιορισμό των ουσιών που καταστρέφουν το στρατοσφαιρικό όζον, τη Συνθήκη των Παρισίων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής)

Προσπάθειες λίγων, έφθαναν μέσα από τα ΜΜΕ στα μάτια και τα αφτιά πολλών, επηρέαζαν τη λήψη πολιτικών αποφάσεων που – με τη σειρά τους – παρήγαγαν νομοθεσία. Μοιάζει με το απόλυτο win-win scenario. Και ίσως να ήταν έτσι για αρκετές δεκαετίες.

Στον δρόμο (καθ’ οδόν) βελτιωθήκαμε. Γίναμε πιο αποτελεσματικοί. Μάθαμε πώς και πότε λαμβάνονται οι αποφάσεις, αρχίσαμε πλέον να πιέζουμε και εμείς (αναγνωριστήκαμε ως ένας ακόμα εταίρος). Οργανωθήκαμε λοιπόν, διαβάσαμε καλύτερα τη λειτουργία των συστημάτων λήψης αποφάσεων με σκοπό να είναι οι παρεμβάσεις μας χρονισμένες και αποτελεσματικές. Και υπάρχουν πολλά εξαιρετικά παραδείγματα και σε αυτή την προσπάθεια (Common Fisheries Policy).

Σε αυτή τη διαδρομή υπήρχε ένας παίκτης που έμπαινε (έβγαινε) όλο και περισσότερο στο περιθώριο ενώ όλοι οι υπόλοιποι δρούσαμε και ενεργούσαμε εξ ονόματός του: η κοινωνία.

Εσωτερικές αλλαγές

Στο πέρασμα του χρόνου δημιουργήσαμε ειδικές ομάδες οι οποίες κλήθηκαν να αποτελέσουν το αντίπαλο δέος στη βιομηχανία (vested interests) που μέχρι τότε μονοπωλούσε στην επιρροή στη λήψη αποφάσεων (Ελλάδα πρωτόκολλο Μόντρεαλ – εκπροσώπηση της χώρας από ειδικό της βιομηχανίας που παράγει τις ουσίες που καταστρέφουν το όζον, Σύμβαση Σεβίλλης – εκπροσώπηση από τη ΔΕΗ).

Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναγκαστήκαμε (οδηγηθήκαμε στο) να γίνουμε πιο επαγγελματίες (επιστημονική κατάρτηση, μεθοδικότητα, ανάλυση προβλήματος, ανεύρεση λύσεων, εντοπισμός τυχόν «αδύναμων κρίκων» στο σύστημα λήψης αποφάσεων κοκ). Δεν είναι πλέον σπάνιο (αντιθέτως, είναι πλέον το σύνηθες), οι προβλέψεις μας να είναι πιο έγκυρες από αυτές επίσημων πηγών (ΙΕΑ – διείσδυση ΑΠΕ).

Εξωτερικές αλλαγές

Η τεχνολογία έφερε σημαντικές αλλαγές στη ζωή όλων. Αρχικά στον «δυτικό κόσμο» και τελικά παντού. Η παραγωγή και διασπορά πληροφορίας σε μηδενικό χρόνο και με μηδενικό κόστος ήρθαν να αντικαταστήσουν ένα πιο κεντρικό (και ελεγχόμενο) σύστημα ενημέρωσης/ διαμόρφωσης κοινής γνώμης. Ο θόρυβος και ο ανταγωνισμός για ένα παράθυρο δημοσιότητας εκτινάχθηκαν. Το προσδόκιμο προσοχής μειώθηκε σημαντικά. Η πληροφορία έπρεπε να είναι εύκολα επεξεργάσιμη και ταυτόχρονα να μπορεί να ανταγωνισθεί δεκάδες διαμορφωτές κοινής γνώμης που ξεπήδησαν μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με άποψη από το τι θα φορεθεί μέχρι το τι πρέπει να γίνει με τους μετανάστες. (Σημείωση: κανείς μας πλέον δεν έχει το μονοπώλιο στην παραγωγή πληροφορίας, στην προσοχή της κοινής γνώμης αφού αυτή η δυνατότητα έχει πλέον αποκεντρωθεί.)

Και τέλος, έχουμε την παγκόσμια «οικονομική κρίση» η οποία επιδρά και διαμορφώνει συμπεριφορές σε σημαντικό μέρος του κόσμου εδώ και μια δεκαετία:

μεγαλώνει η «ψαλίδα» μεταξύ εχόντων και μη, μεγαλώνει η αίσθηση απόστασης μεταξύ πολίτη και κέντρων λήψης αποφάσεων άρα και η αίσθηση αδυναμίας («είμαι πολύ μικρός για να ακουστώ, να επηρεάσω»), η αίσθηση αδυναμίας και η αβεβαιότητα για το μέλλον. Ειδικά στη δική μας περίπτωση (Ελλάδα) μειώνεται σημαντικά και η ελπίδα /προοπτική για ένα καλύτερο αύριο. Όλο αυτό, εξελίσσεται σε συνδυασμό με το αφήγημα περί κυβερνήσεων ανδρείκελων που δεν παίρνουν αποφάσεις παρά ακολουθούν επιταγές των θεσμών/ της τρόικας.  Λίπασμα για τον λαϊκισμό, την αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού, για τη στροφή στην εσωστρέφεια με την αδιαφορία για το «κοινό» (όπως είναι και το περιβάλλον).

Στη συντριπτική πλειοψηφία της η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών στο χώρο του περιβάλλοντος, σε αυτή τη φάση, προσπάθησε να διατηρήσει τη λειτουργικότητά της μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Συγκρίνοντας μάλιστα αυτό τον χώρο με την πλειοψηφία των επιχειρήσεων, τολμώ να πω ότι τα κατάφερε πολύ καλύτερα (διατήρηση δυναμικού αλλά και λειτουργικότητας). Αυτό που δεν έγινε στο βαθμό που θα ήταν επιθυμητό είναι η αναθεώρηση του ρόλου και του τρόπου λειτουργίας (όχι απλώς των εργαλείων). Αυτό είναι απολύτως απαραίτητο ιδίως τη στιγμή που το περιβάλλον, ως προτεραιότητα, κατεβαίνει τη σχετική κλίμακα για να δώσει τη θέση του σε άλλες ανάγκες όπως η ασφάλεια, η εργασία, η υγεία κοκ. Η χορηγία ή κάποια ευρωπαϊκή χρηματοδότηση σε κατεύθυνση που δεν ανταποκρίνεται στις θεωρούμενες άμεσες ανάγκες της κοινωνίας απλώς αποξενώνει ακόμα περισσότερο αυτό το μέρος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών από την υπόλοιπη κοινωνία.

Αυτή ήταν εξ αρχής η ανάγνωση και η ανησυχία μας στο ελληνικό γραφείο της Greenpeace η οποία μας οδήγησε σε σημαντικές αποφάσεις και αλλαγές:

-           Σημαντικά μικρότερο βάρος σε πολιτικές διεργασίες

-           Ανοιχτά αυτιά – κεραίες (εξωστρέφεια)

-           Αναζήτηση λύσεων σε καθημερινά προβλήματα, λύσεων με ορατό και άμεσο αποτύπωμα στη βελτίωση της καθημερινότητας (εξοικονόμηση και ΑΠΕ αντί επιδοματικής πολιτικής, ντόπιες καλλιέργειες αντικαθιστούν την ακριβή εισαγόμενη μεταλλαγμένη σόγια κοκ)

-           Ενδυνάμωση της αίσθησης ότι η αλλαγή είναι εφικτή με συμμετοχή του πολίτη (και όχι πλέον άνωθεν)

-           Ενδυνάμωση της αίσθησης ότι ένα καλύτερο αύριο είναι εφικτό μέσα από συγκεκριμένα βήματα από τον καθένα μας (και όχι ένα άπιαστο θολό όνειρο)

Αναφορά στο κουκί εις αντικατάστασιν της ακριβής εισαγόμενης μεταλλαγμένης σόγιας που συνήθως προέρχεται από τον αποψιλωμένο Αμαζόνιο! Προσπαθήσαμε να μετατρέψουμε ένα πρόβλημα σε ευκαιρία με σαφή οφέλη για τους παραγωγούς (κτηνοτρόφους και αγρότες).  Χωρίς την παραμικρή στόχευση στην αλλαγή νομοθεσίας (και έχοντας αντίθετη τη διοίκηση του Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης και σιωπηλή την πολιτική του ηγεσία) σήμερα υπάρχει ένα ευρύ δίκτυο γεωργών, κτηνοτρόφων, παραγωγών ζωοτροφών που δημιουργούν θέσεις εργασίας, μειώνουν την αιμορραγία συναλλάγματος, έχουν οικονομικό όφελος, μειώνουν σημαντικά το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα, ενισχύουν την τοπική οικονομία, ενισχύουν τον κοινωνικό ιστό, μακριά από την συνήθη επιδοματική προσέγγιση.

Αναφορά στην αυτοπαραγωγή. Μπροστά σε μια επίμονη πολιτική εξάρτησης των πολιτών από επιδοτήσεις δοκιμάζουμε τρόπους να βγουν συμπολίτες μας από αυτό το φαύλο κύκλο. Αναζητούμε πόρους μέσα από πλατφόρμες crowdfunding. Ζητάμε από πολίτες, εν μέσω οικονομικής στενότητας, να βοηθήσουν συμπολίτες μας σε μεγαλύτερη ανάγκη. Προσπαθούμε να δώσουμε το παράδειγμα και να το κρατήσουμε ζωντανό. Παράλληλα πιέζουμε και για την εξέλιξη της νομοθεσίας. Σήμερα, εκατοντάδες συμπολίτες μας παράγουν από τον ήλιο σημαντικό μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνουν, με σημαντικά περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη. Ταυτόχρονα, δήμοι ξεκινούν αντίστοιχες δράσεις, σε μεγαλύτερη κλίμακα, για να τροφοδοτήσουν με καθαρή ενέργεια κοινωνικές δομές και αύριο νοικοκυριά που είναι ενταγμένα στο κοινωνικό τιμολόγιο. Το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς η αποτροπή εκπομπής μερικών χιλιάδων τόνων CO2 στην ατμόσφαιρα. Είναι εκατοντάδες οικογένειες που ζουν με αξιοπρέπεια, μέσα στις δύσκολες συνθήκες του σήμερα και οι οποίες δεν περιμένουν το «επίδομα» για να έχουν φως, ψύξη, θέρμανση… Παράλληλα οργανώνονται εκπαιδευτικά σεμινάρια ειδικά γι αυτούς τους ανθρώπους ώστε να αποτελέσουν μέρος της ηλιακής οικονομίας.

Αναφορά στο «ένα κουτί θάλασσα».  Σκοπός του η δημιουργία δυνατών δεσμών μεταξύ αλιέων που σέβονται τη θάλασσα, ακολουθούν βασικούς κανόνες βιώσιμης αλιείας και καταναλωτών. Οι παράκτιοι αλιείς αποτελούν σημαντικό ενεργό μέρος των νησιωτικών κοινωνιών, ιδίως στη διάρκεια των χειμερινών μηνών (μακριά από τη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού). Η ενίσχυση αυτών που αναλαμβάνουν το ρόλο της διαφύλαξης της θαλάσσιας ζωής σε συνδυασμό με τη βελτίωση της οικονομικής τους βιωσιμότητας επιφέρουν σαφείς βελτιώσεις στην μικροκοινωνία τους στο νησί.

Από κάθε ένα από τα παραπάνω πειράματα εξάγονται πολύτιμα μαθήματα για:

-     τα οφέλη της ενεργού εμπλοκής της κοινωνίας σε δράσεις προστασίας του περιβάλλοντος,

-        τις πολλές ευκαιρίες που δίνει η προστασία του περιβάλλοντος για τη βελτίωση της καθημερινότητας των πολιτών,

-       το πώς μπορούμε να κρατήσουμε αναμμένη τη φλόγα της ελπίδας για ένα καλύτερο αύριο,

-      πως μπορούμε να δημιουργήσουμε την επόμενη γενιά πολιτών που ασχολούνται και ενδιαφέρονται για τα «κοινά», το περιβάλλον όντας ένα μόνο από αυτά,

-     την επόμενη γενιά πολιτών που «νοιάζονται» και για όσα συμβαίνουν έξω από το σπίτι τους.

-     Το πώς μπορούμε να ενισχύσουμε τον κοινωνικό ιστό, ως αντίδοτο στο σημερινό λαϊκισμό, ξενοφοβία, απαξίωση θεσμών/ αρχών/ κανόνων/ αξιών.

Όπως είπαμε και στην αρχή, οι ρόλοι μας (εσείς νομικοί, εμείς civil society actors) ήταν ανέκαθεν συμπληρωματικοί.

Μια πιθανή επιλογή μας θα ήταν να συνεχίσουμε τη δουλειά μας ο καθένας με αποκλειστικό ενδιαφέρον μας τον τομέα «ευθύνης» του. Εκεί, πιθανώς, ελλοχεύει ο κίνδυνος ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας να μην κατανοεί τη σημασία της δουλειάς μας (τόσο για τους ίδιους όσο και για το κοινωνικό σύνολο), να τη θεωρεί πολυτέλεια, να συμβάλει στην απαξίωσή της, να επιτείνει την πόλωση και την όξυνση αντί της συνεργασίας και της κατανόησης. Είναι πάλι στο χέρι μας να αναζητήσουμε τρόπους να εμπλέξουμε ενεργά τουλάχιστον κάποιο δυναμικό τμήμα της κοινωνίας ως συμμέτοχο στη δράση, κοινωνό στο όραμα για ένα καλύτερο αύριο, συνοδοιπόρο στον ορθολογισμό, συνεργάτη και όχι παρατηρητή στο δρόμο για ένα καλύτερο αύριο. Είναι στο χέρι μας να μην περιμένουμε την κοινωνική συνοχή να έλθει ως συνέπεια αποτελεσματικής εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

Είναι στο χέρι μας να δούμε ως δική μας ευθύνη την εμπλοκή της κοινωνίας με σκοπό την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής ως προαπαιτούμενου για την αποτελεσματική εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

Το κείμενο αποτελεί εισήγηση, στην εκδήλωση της Νόμος+Φύση, με θέμα: «Περιβάλλον (2009-2018): Θεμέλιο βιώσιμης ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής», που πραγματοποιήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 2018, στο Μουσείο Μπενάκη.