Η οικονομία της πλατφόρμας — Ώρα για αξιοπρεπή ψηφιακή εργασία

Μαρίλη Μέξη 

Σύμβουλος στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ILO) σε θέματα ψηφιακής εργασίας, Διευθύντρια Ερευνών στο Graduate Institute-Geneva και στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, και Ειδική Σύμβουλος της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας

Αναδημοσίευση από THE FUTURE OF WORK

Όσο η οικονομία της πλατφόρμας δεν εδράζεται στους κοινωνικούς κανόνες για αξιοπρεπή εργασία, ο κίνδυνος είναι η πρώτη να μετασχηματίσει την κοινωνία «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή της».

Όταν η οικονομία της πλατφόρμας ξεκίνησε πριν από μια δεκαετία, οι υποστηρικτές της ισχυρίζονταν ότι θα έφερνε επανάσταση στον κόσμο της εργασίας. Ωστόσο οι αισιόδοξες προσδοκίες αποδείχθηκαν μάλλον υπερβολικά ενθουσιώδεις, καθώς δεν έχουν προκύψει ακόμη θετικά αποτελέσματα. Αντίθετα, οι εταιρείες που βρίσκονται στον πυρήνα της δέχονται σφοδρή κριτική για τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας της απασχόλησης (μη αξιοπρεπής εργασία), την αποκόμιση οφελών εις βάρος των συμβατικών επιχειρήσεων (αθέμιτος ανταγωνισμός) και την ανεπαρκή προστασία των καταναλωτών. Απαιτείται ευρύς επαναπροσδιορισμός, καθώς η πλάστιγγα έχει γείρει σε μεγάλο βαθμό υπέρ των πλατφορμών.

«Οι άνθρωποι επιλέγουν αυτήν τη μορφή εργασίας επειδή εκτιμούν περισσότερο την ελευθερία και την αυτονομία», υποστηρίζουν οι επιχειρήσεις των ψηφιακών πλατφορμών, αν και  υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι δεν αποτελούν και την επιτομή της ελευθερίας και της αυτονομίας. Η υπερβολική επιτήρηση μέσω ελέγχων με χρήση αλγορίθμων, σε συνδυασμό με τη μειωμένη διαπραγματευτική ισχύ, υπονομεύουν ουσιαστικά την ελευθερία που διατυμπανίζουν οι εταιρείες και αποζητούν οι εργαζόμενοι.

Αυτή η ανισορροπία ισχύος είναι επίσης εμφανής στον αυθαίρετο τρόπο με τον οποίο οι πλατφόρμες ενεργούν για να αποκομίσουν κέρδη από τα δεδομένα που παράγουν οι εργαζόμενοι χωρίς να αμείβονται. Οι εταιρείες οφείλουν να παρουσιάσουν ένα πειστικό όραμα δικαιοσύνης αναφορικά με τα δεδομένα, το οποίο θα προβλέπει δίκαιη αμοιβή των εργαζομένων και τη δυνατότητά τους να ελέγχουν τον τρόπο με τον οποίον οι πλατφόρμες χειρίζονται τα δεδομένα.

Θεμελιώδεις ανισορροπίες

Βασικό στοιχείο των εν λόγω θεμελιωδών ανισορροπιών συνιστούν οι καιροσκοπικές νοοτροπίες που είναι βαθιά ριζωμένες στην οικονομία της πλατφόρμας. Στο πέρασμα του χρόνου, οι πλατφόρμες σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν επωφεληθεί, εκμεταλλευόμενες την ασφάλεια που παρέχει η συμβατική απασχόληση.

Η πανδημία εξέθεσε περαιτέρω αυτή τη σκοτεινή πλευρά. Κατά τη διάρκεια των πρώτων απαγορεύσεων κυκλοφορίας, οι επιχειρήσεις ψηφιακών πλατφορμών μετακύλησαν επιτυχώς τις ευθύνες για οικονομική στήριξη στις κυβερνήσεις, και την ευθύνη προστασίας των εργαζομένων στους ίδιους τους εργαζόμενους των πλατφορμών. Μερικές από αυτές έχουν εντείνει την επιτήρηση των εργαζομένων κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με προοπτική αυτό να γίνει η «κανονικότητα» μετά το τέλος της.

Δεδομένου ότι συγκεκριμένες πρακτικές που συνδέονται με τις πλατφόρμες υποβαθμίζουν τους κανόνες που ορίζουν την αξιοπρεπή απασχόληση και την υπεύθυνη επαγγελματική συμπεριφορά, χρειάζεται να εξετάσουμε το πού θα μας οδηγήσει μια οικονομία που κυριαρχείται από μια διαρκώς ευρυνόμενη τάξη καιροσκόπων της ψηφιακής εποχής και μια κατώτερη τάξη ευάλωτων «ελεύθερων επαγγελματιών». Είναι αναγκαία η διεξαγωγή δημόσιου διαλόγου σχετικά με τα όρια των αγορών πλατφορμών, ώστε από κοινού, με λογικά επιχειρήματα, να βρούμε τους κατάλληλους τρόπους ενσωμάτωσης της οικονομίας της πλατφόρμας στην ψηφιακή εποχή, αναδεικνύοντας και αναγνωρίζοντας ποιες από τις αρχές που διέπουν σήμερα την εργασία θα θέλαμε να περιφρουρήσουμε.

Μια τέτοια ατζέντα για την αξιοπρεπή ψηφιακή εργασία θα προήγαγε έναν υγιή, δημοκρατικό διάλογο για τις ηθικές αξίες που πρέπει να διέπουν  την οικονομία της πλατφόρμας με πρωταρχικό στόχο μια κοινωνία δικαιότερη και με μεγαλύτερη συμμετοχή, που εξισορροπεί την ισχύ στους ψηφιακούς χώρους εργασίας.

Αμοιβαία αλληλεξάρτηση

Η εξασφάλιση της αξιοπρεπούς εργασίας είναι πάνω από όλα έκκληση για πολιτική δράση και κοινωνικό ακτιβισμό, αναγνωρίζοντας τις κοινές ευθύνες μας και την αμοιβαία αλληλεξάρτηση. Όπως αναφέρουμε σε πρόσφατη ερευνητική ενημέρωση του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας για τα αποτελέσματα του κοινωνικού διαλόγου παγκοσμίως κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της πανδημίας, υπάρχει αόριστη και μόνο έμφαση στους εργαζόμενους των πλατφορμών και στις άλλες ομάδες που είναι ιδιαίτερα ευπαθείς στις επιπτώσεις της κρίσης του Covid-19, όπως είναι οι γυναίκες, οι μετανάστες και οι αδήλωτοι εργαζόμενοι.

Ωστόσο, ούτε η ευπάθεια ούτε η αλληλεγγύη έχουν σύνορα. Καθώς το επισφαλές της απασχόλησης των εργαζόμενων σε πλατφόρμες έχει αυξηθεί κατά τη διάρκεια της πανδημίας, δεν μπορούμε πλέον να αδιαφορούμε απέναντι στους πολυάριθμους παρίες της ψηφιακής οικονομίας. Ούτε μπορούμε να καταναλώνουμε τις υπηρεσίες των πλατφορμών χωρίς να μας απασχολούν οι επιπτώσεις. Τα στοιχεία απαιτούν νέους τύπους επαγρύπνησης, όπου θεσμοί και πολίτες πρέπει να αναλάβουν τον ρόλο τους.

Η κινητοποίηση των κοινωνικών εταίρων, οι οποίοι διαθέτουν πολύτιμη εξειδικευμένη γνώση σε συγκεκριμένους τομείς, είναι επίσης ζωτική για τη θέσπιση όρων ισότιμου ανταγωνισμού, ασκώντας πίεση για ένα βελτιωμένο κανονιστικό πλαίσιο ή ωθώντας τις επιχειρήσεις ψηφιακών πλατφορμών να προσέλθουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Αυτό με τη σειρά του καθιστά σημαντικό να δοθεί στους εργαζόμενους των πλατφορμών η δυνατότητα να εκφέρουν την άποψή τους στον χώρο εργασίας.

Οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς φορείς οφείλουν επίσης να εφαρμόσουν αποτελεσματικά πλαίσια «δέουσας επιμέλειας» σε εργασιακά ζητήματα που να καλύπτουν και την οικονομία της πλατφόρμας και να υποστηρίξουν έναν επίσημο ρόλο για την εργασία και την κοινωνία των πολιτών σε αυτά τα πλαίσια. Στην περίπτωση των παγκοσμιοποιημένων πλατφορμών πληθεργασίας (crowdwork platforms), οι πρωτοβουλίες αυτές μπορεί να οδηγήσουν στην εξισορρόπηση ασύμμετρων δυνάμεων στις διασυνοριακές δραστηριότητές τους. Όλα αυτά τα ζητήματα θα τεθούν σύντομα στο τραπέζι πιο έντονα, επειδή η τηλεργασία και η εξ αποστάσεως παροχή υπηρεσιών πυροδοτούν την επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης των υπηρεσιών -στην οποία οι πλατφόρμες πληθεργασίας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο.

Η άσκηση πίεσης στις επιχειρήσεις των πλατφορμών για την υιοθέτηση κωδίκων δεοντολογίας είναι επίσης σημαντική για την αντιμετώπιση των ανισορροπιών. Μακροπρόθεσμα, με την ενέργεια αυτή θα ήταν δυνατή η σύγκλιση υφιστάμενων πρωτοβουλιών σε ένα ευρύτερο και συνεκτικό παγκόσμιο πλαίσιο, που θα μπορούσε να υποστηριχθεί ενεργά από οργανισμούς, όπως ο ΔΟΕ και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν και οι εθελοντικοί κώδικες δεν αποτελούν «μαγικό ραβδί» για την επίλυση προβλημάτων, μπορούν να έχουν ένα πιο άμεσο αποτέλεσμα σε σύγκριση με την υποχρεωτικού χαρακτήρα νομοθεσία που συνήθως κινείται σε πιο αργούς ρυθμούς.

Διαφάνεια και δικαιοσύνη

Είναι πλέον καιρός να ενσωματωθεί η διαφάνεια και η δικαιοσύνη στις αγορές εργασίας και στις κοινωνίες που καθορίζονται ολοένα και περισσότερο από τα δεδομένα. Οι απαιτήσεις των εργαζόμενων σχετικά με την αμοιβή για την παραγωγή δεδομένων πιθανόν να αναδειχθούν σε ένα από τα  πεδία σκληρής αντιπαράθεσης με τις επιχειρήσεις πλατφορμών τα επόμενα χρόνια. Τα συνδικαλιστικά σωματεία πρέπει να καταρτίσουν νέες στρατηγικές για να προωθήσουν μια ατζέντα που να αφορά τα δεδομένα ως εργασία (DaL), η οποία θα μπορούσε να δώσει τη δυνατότητα στους «εργάτες δεδομένων» να οργανωθούν και να διαπραγματευθούν συλλογικά με τις επιχειρήσεις πλατφορμών. Όλο αυτό απαιτεί, αφενός, παγκόσμια συνεργασία των συνδικαλιστικών σωματείων και, αφετέρου, δράση σε επίπεδο χώρας.

Σήμερα, καθώς εξελίσσεται η οικονομία της πλατφόρμας, οι κυβερνήσεις σε όλον τον κόσμο καταβάλλουν προσπάθειες για να εφαρμόσουν προωθημένες λύσεις, με τον διεθνή, πολυμερή συντονισμό να χαρακτηρίζεται όμως αναιμικός. Αν λάβουμε υπόψη τις διασυνοριακές πτυχές και τον ετερογενή χαρακτήρα της εργασίας και των αγορών πλατφορμών, η δημιουργία ενός παγκόσμιου παρατηρητηρίου για την οικονομία της πλατφόρμας θα μπορούσε να ενισχύσει τις συνέργειες και να προσδώσει πολιτική συνοχή.

Ένα τέτοιο παρατηρητήριο θα μπορούσε να επιφορτιστεί με την παρακολούθηση και την παροχή υποστήριξης σε επίπεδο χώρας για ζητήματα όπως συνθήκες εργασίας, διαχείριση και έλεγχος με χρήση αλγορίθμων ή διασυνοριακή συνεργασία στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης. Η διαχείριση θα μπορούσε να αναληφθεί από έναν υφιστάμενο διεθνή θεσμό με ισχυρή ατζέντα κανονιστικών προτύπων για την εργασία όπως είναι ο ΔΟΕ.

Μια από τις πιο ανησυχητικές τάσεις της εποχής μας είναι η διαπίδυση ανεπιθύμητων νοοτροπιών και συμπεριφορών που διέπουν την εργασία και τις αγορές των πλατφορμών  -οι οποίες από τη φύση τους χαρακτηρίζονται από μικρότερο βαθμό δικαιοσύνης και συμμετοχής χωρίς αποκλεισμούς-  σε άλλους τομείς της ζωής, απαξιώνοντας την αλληλεγγύη από την οποία εξαρτάται η δημοκρατική κοινωνία των πολιτών. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη πρόκληση σήμερα από την ανάγκη να αντισταθμιστεί ο κίνδυνος η οικονομία της πλατφόρμας να μετατραπεί σταδιακά σε μια «κοινωνία της πλατφόρμας». Μπορούμε ακόμα να αναστρέψουμε αυτή την κατάσταση, αλλά θα απαιτηθεί μεγάλη προσπάθεια, ατομική και συλλογική.

Μια ατζέντα για αξιοπρεπή ψηφιακή εργασία αφορά τόσο τον προσδιορισμό των παραγόντων που προκαλούν τον μετασχηματισμό όσο και τη διατύπωση νέων ιδεών. Αφορά, πάνω από όλα, τους ανθρώπους και τις προσδοκίες τους για ένα εργασιακό μέλλον που θα είναι αισθητά καλύτερο.

Το παρόν είναι μέρος σειράς άρθρων πάνω στον   Μετασχηματισμό της Εργασίας (Transformation of Work) που υποστηρίζεται από το ίδρυμα Friedrich Ebert Stiftung