Πόλη και Πολιτισμός

Tου Δημήτρη Ι. Κατσούλη

Η σχέση Πόλης και Πολιτισμού δεν είναι μόνο ετυμολογική. Είναι βαθιά πολιτική.

Το κατανοούμε σαφέστερα εάν  ορίζουμε ως Πολιτισμό, σύμφωνα με τον ορισμό που υιοθετεί η UNESCO, «ολόκληρο το πλέγμα των πνευματικών, υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών χαρακτηριστικών που διακρίνουν μια κοινωνία ή μια κοινωνική ομάδα και αποτελούν τα στοιχεία της πολιτισμικής ταυτότητάς της. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται τρόποι ζωής, παραδόσεις, αντιλήψεις, τέχνες και γράμματα, και ότι στο σύστημα των ηθικών αξιών τους εντάσσονται τα θεμελιώδη Δικαιώματα του Ανθρώπου.

Περιλαμβάνει τόσο τον επίσημο όσο και τον λαϊκό πολιτισμό και δεν περιορίζεται στην υπάρχουσα πολιτισμική κληρονομιά, αλλά εμπλουτίζεται συνεχώς από τη Μνήμη και τη Δημιουργικότητα. Δεν είναι εσωστρεφής αλλά γονιμοποιείται από τις έξωθεν πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις.

Ακόμα ο πολιτισμός συνδέεται με μια δυναμική σχέση με την Παιδεία, μέσω της «ελευθερίας της έκφρασης», της ελευθερίας της συμμετοχής και της ελεύθερης διακίνησης προσώπων, επιστημονικών γνώσεων και πολιτισμικών δημιουργημάτων».

Αντιλαμβανόμαστε πόσο ευρύ και ταυτόχρονα συγκεκριμένο είναι το πεδίο της πολιτιστικής έκφρασης και ταυτόχρονα πολυεπίπεδο, κινείται στην παράδοση και στην σύγχρονη πραγματικότητα, περιλαμβάνει τη πολιτιστική κληρονομία αλλά και την σύγχρονη δημιουργικότητα, είναι και μουσειακή υπόθεση είναι και υπόθεση της σημερινής παραγωγής έργων, δημιουργικών και τρόπου ζωής.

Αυτό το πολυσχιδές σύστημα κοινωνικής και ατομικής δημιουργίας και έκφρασης αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνικής ζωής και ταυτόχρονα η ποιότητά του και η λειτουργία του καθορίζει το επίπεδο ποιότητας ζωής μίας συγκεκριμένης κοινωνικής συσσωμάτωσης, μίας τοπικής κοινωνίας, μίας ευρύτερης περιοχής, μίας πόλης.

Είναι προφανές ότι ο Πολιτισμός αποτελεί ιμάντα συνοχής μίας κοινωνίας και συνεπώς γίνεται και μοχλός για την ανάπτυξή της, τη κοινωνική, την οικονομική, την πολιτική. Επίσης ως διεργασία ο Πολιτισμός είναι πεδίο κοινωνικής συμμετοχής. Το έργο των δημιουργών για να εκφράσει τα συναισθήματα και τα μηνύματα πρέπει να διαχυθεί στην κοινωνία και να καταξιωθεί αξιολογούμενο από τους δέκτες. Παράλληλα η ανάδειξη του λαϊκού πολιτισμού, της λαογραφίας και των παραδόσεων είναι επίσης διεργασία βαθιά συμμετοχική, ιδίως όταν αναδεικνύει την παλαιά κοινωνικότητα σε αντιδιαστολή με την σύγχρονη ατομικότητα.

Λεγομένων όλων αυτών, γίνεται απόλυτα κατανοητό γιατί ο Πολιτισμός είναι το πιο γόνιμο πεδίο ανάπτυξης της συμμετοχικότητας μέσα στην Πόλη. Και επίσης αυτό γίνεται και για έναν άλλο λόγο. Η Πόλη ιστορικά υπήρξε το πρώτο βήμα εξωτερίκευσης της έκφρασης των δημιουργών και ταυτόχρονα το πρώτο και το κυρίαρχο πεδίο σύνθεσης της συλλογικής, της λαϊκής, πολιτιστικής ταυτότητας.

Στην πράξη η σχέση Πόλης και Πολιτισμού οργανώνεται και πραγματώνεται στην σύγχρονη τοπική κοινωνία  μέσα από την εκπόνηση και εφαρμογή της πολιτιστικής πολιτικής με κύριο να βασικό μοχλό την τοπική αυτοδιοίκηση.

Από εδώ και πέρα αρχίζουν τα δύσκολα. Πολλές φορές οι ηγεσίες των Πόλεων δεν αντιλαμβάνονται το εύρος και την ποικιλομορφία της πολιτιστικής πολιτικής. Συχνά την αντιλαμβάνονται ως παροχή ψυχαγωγικών θεαμάτων και την υποτιμούν ή την παραβλέπουν. Συχνά γίνονται θύματα του marketing αμφιβόλου ποιότητας αθηνοκεντρικών ψυχαγωγικών προϊόντων που θεωρούνται δημιουργίες πολιτισμού ενώ είναι απλώς καλλιτεχνικές εκφράσεις- εμπορεύματα της μιντιακής αγοράς. Υποτιμάται ή περιθωριοποιείται η λαϊκή παράδοση επειδή συνήθως δεν φέρνει έσοδα αντίστοιχα με εκείνα των προωθούμενων από τα media προϊόντων. Παράλληλα δαπανώνται πόροι της Πόλης και των πολιτών προς όφελος αδιαφανών και ξένων με την Πόλη συμφερόντων. Σε τελική ανάλυση ο Πολιτισμός δεν γίνεται διεργασία συμμετοχής, κοινωνικής συνοχής και συλλογικής δημιουργικής έκφρασης της κοινωνίας αλλά μεταβάλλεται σε μονοσήμαντο ψυχαγωγικό προϊόν μειωμένης, κατά κανόνα, ποιότητας και ακόμα πιο μειωμένης κοινωνικής και πολιτικής αξίας.

Αυτή η αντίληψη της «δήθεν» πολιτιστικής πολιτικής «επιτυγχάνει» και άλλα δύο πλήγματα στην Πόλη. Υποτιμά την ανάδειξη της σύγχρονης τοπικής πολιτιστικής δημιουργίας μη ενθαρρύνοντας τους παραγωγούς του πολιτισμού να παράξουν για την πόλη τους και τη κοινωνία της, αφαιρώντας τους τα τοπικά κίνητρα, και παράλληλα απαξιώνει την πολιτιστική ταυτότητα της Πόλης ή αρνείται την  αναζήτηση και την ανάδειξή της.

Τέλος, η κυρίαρχη αντίληψη περί Πόλης και Πολιτισμού περιχαρακώνεται στην λαθεμένη και ριχή αντίληψη περί ψυχαγωγικών ή επετειακών θεαμάτων και επικεντρώνει το ενδιαφέρον στην επίκαιρη επισκεψιμότητα και τη δήθεν τουριστική προώθηση της τοπικής αγοράς η οποία μάλιστα, στη δίνη της κρίσης αλλά και του εγγενούς επαρχιωτισμού της, δεν είναι ικανή να αντιληφθεί ούτε την σημαντικότητα των θεαμάτων αλλά ούτε και την αναγκαιότητα υπέρβασης αυτής της αντίληψης.

Άραγε η Πόλη παράγει Πολιτισμό;

Η Πόλη πράγματι παράγει Πολιτισμό όσο σε αυτήν διαβιούν και δημιουργούν άνθρωποί της σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης και του λόγου. Μόνο που αυτοί οι άνθρωποι δεν ενθαρρύνονται, δεν αναδεικνύονται, σε οργανώνονται, δεν προβάλλονται. Είναι τυχεροί όσοι κερδίζουν το στοίχημα της αναγνώρισης στην Αθήνα ή στο Εξωτερικό και μετά έρχονται πίσω ως «πολιτιστικά εμπορεύματα». Αλλά αυτό δεν είναι το καθήκον της Πόλης απέναντί τους. Το καθήκον της είναι να τους δώσει έναυσμα, ενθάρρυνση, βήμα έκφρασης η ίδια τους η Πόλη. Το παρά πέρα, ο δρόμος τους, είναι συνάρτηση άλλων παραγόντων και της δικής τους αξίας. Αλλά η Πόλη οφείλει να τους δώσει ευκαιρίες, να τους δώσει ακόμη και τα εφόδια και να πάρει ως ανταπόδοση τη δική τους δημιουργική πνοή και να την εντάξει στην καθημερινότητα και στην πολιτιστική της ταυτότητα.

Επίσης, κρίσιμο καθήκον της Πόλης είναι να ενθαρρύνει, να οργανώσει και να αναδείξει τον λαϊκό πολιτισμό και την τοπική πολιτιστική παράδοση. Να συνδέσει την παράδοση με τους νέους και να την κάνει κτήμα τους. Να κτίσει τις ρίζες της κοινωνικής συνοχής στις ρίζες του λαϊκού πολιτισμού και εάν αυτός έχει αλλοιωθεί να επιχειρήσει να τον ανασυνθέσει σε νέες στέρεες βάσεις συνδέοντάς τον επίσης και με την σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία.

Τέλος η Πολιτιστική Παιδεία είναι το κορυφαίο καθήκον της Πόλης. Με μία όμως κρίσιμη επισήμανση. Στόχος και ορόσημο της Πολιτιστικής Παιδείας δεν είναι η ανάδειξη ή η απασχόληση των εκπαιδευτικών του Πολιτισμού, αυτοί είναι οι δάσκαλοι, οι μοχλοί, τα εργαλεία. Στόχος της Πολιτιστικής Παιδείας είναι η ίδια η κοινωνία, η νέοι άνθρωποι, τα παιδιά της Πόλης. Από αυτούς θα ξεπηδήσουν οι νέοι δημιουργοί, οι νέοι εργάτες της πολιτιστικής έκφρασης που θα τραβήξουν το άρμα του τοπικού Πολιτισμού μπροστά.

Για όλα αυτά χρειάζονται δομές, χώροι και μόχλευση πόρων. Πάνω απ΄όλα όμως χρειάζεται όραμα πολιτιστικής πολιτικής, συμμετοχικότητα και ανοικτοί ορίζοντες. Ο Πολιτισμός ανθίζει σε ανοιξιάτικο καιρό … δεν πρέπει να συνθλίβεται στους μίζερους χειμώνες.